چقدر به تصویر حکومت امام علی(ع) در دوران انقلاب اسلامی نزدیک شده‌ایم؟

همه ما دکتر را می شناسیم. آثار و سخنان علی شریعتی مانند «علی تنهاست» و «علی حقیقتی در قالب افسانه» که در بین دانشگاهیان و دانشجویان طرفداران زیادی داشت. مرحوم آقای مطهری از پایه گذاران این دیدگاه جدید و پرفروش ترین کتاب «جاذبه و دافعه امام علی» از سخنان ایشان در آن دوره بود. در کتاب پرفروش «قصه راستان» نیز داستان های مربوط به امیرالمومنین(ع) چشمگیر است. گذشته از این، مرحوم آقای مطهری در پرفروش‌ترین مجله آن سال‌ها، مکتب اسلام با عنوان «سیری در نهج‌البلاغه» مناظره‌ای را آغاز کرد و هزاران نفر از خوانندگان آن مجله را ادامه دادند و بعداً به صورت کتاب مستقل درآمدند.

آقای مطهری در توضیح علت علاقه خود به نهج البلاغه اشاره می کند که از ایشان بسیار آموخته و تحت تأثیر بیانات و افکار ایشان بوده و به قول آقای منتظری «مجذب ایشان» بوده است. این استاد نهج البلاغه را تدریس می کرد و این موضوع باعث تعجب آقای مطهری شده بود. آقای. مطهری این استاد را «نهج البلاغه حضوری» می نامد. آقای. جان مطهری به وظیفه خود عمل نکرد، اما مرحوم آقای منتظری در ادامه درس نهج البلاغه احترام خود را به این استاد شیرازی اصفهانی نشان دادند. از دیگر آثار مهم این سالها بر نهج البلاغه، انتشار شرح آن توسط مرحوم محمدتقی نقوی قاینی با عنوان «مفتاح السعده فی شرح نهج البلاغه» است. آقای. نقوی در حوزه های علمیه و مدارس علمیه تهران واعظ و مدرس بود. دقت و بدعت و سبک بحث این اثر مورد پسند مرحوم سید محمدرضا گلپایگانی از مراجع تقلید قم قرار گرفت و از مؤلف خواست که قرآن را به همین صورت تفسیر کند و هر دو کار را به پایان رساند. آقای. بحث‌های نقوی تأثیر گسترده‌ای در حوزه‌های علمی تهران داشت. آقا نقوی بسیار ساده و پاک بود و با اینکه از نظر مرجعیت علمی از پیشوایان زمان خود به شمار می رفت، با کمال سادگی با اتوبوس رفت و آمد می کرد و به وعظ و سخنرانی نیز علاقه داشت.

از جمله کتاب‌های معروف دهه‌های گذشته، کتاب «علی صدای حقوق بشر» نوشته جرج جردق است که ترجمه و انتشار آن سابقه قابل توجهی دارد: اولین ترجمه توسط محقق خدسدان و یگانه دوران، مرحوم میرزا ابوالحسن شعرانی نوشته شده است. نویسنده به ارجمند آثار و امام جماعت مسجد ملاهاشم (مسجد حوض) در چهارراه سیروس برپا شد. وی خود مقدمه ای عالمانه بر آن نوشت و اشتباهات مؤلف را در پاورقی ها تصحیح کرد و ترجمه باشکوه و کامل نامه پیامبر را به مالک اشتر نوشته محمد ابراهیم نواب جد مادری اش افزود. مرحوم ملک الشعرای بهار در کتاب سبک شناسی این ترجمه را یکی از بهترین نمونه های نثر فارسی دانسته است.

بعدها ترجمه های دیگری نیز از کتاب این نویسنده مسیحی لبنانی انجام شد که معروف ترین آن توسط مرحوم سید هادی خسروشاهی نوشته شده است. همزمان با ترجمه بدای نگر، ترجمه دیگری از ذکاء الملک اول، میرزا محمدحسین خان متخلص به فروغی، پدر محمدعلی فروغی، ذکاء الملک دوم، با عنوان دستور حکومت در سال 1321 هجری قمری، یعنی سه سال وجود دارد. قبل از صدور فرمان مشروطیت که به صورت سنگ در تهران منتشر شد و از نظر شیوه نگارش نیز بسیار فاخر است. اما در میان ترجمه های نهج البلاغه، هیچ یک به اندازه ترجمه مرحوم فیض الاسلام که در چند قسمت به خط میرزا طاهر خطاط تبریزی منتشر شد، جای خود را باز نکرد. این ترجمه که از ترجمه های قبلی دقیق تر بود و مترجم نکات و نظرات خود را داخل پرانتز آورده بود، در دهه پنجاه تقریباً در همه خانه ها همراه با قرآن و مفاتیح یافت می شد. البته قسمت اول این ترجمه در دهه 20 با چاپ گراور منتشر شد. یکی دیگر از ترجمه های پرفروش نهج البلاغه که توسط قلم خوش بیان مرحوم جواد فاضل نوشته شده سخنان علی نام دارد که توسط موسسه علمی علی اکبر منتشر شده است.

از مترجمان کلام پیامبر به فارسی و سایر زبان ها باید به مرحوم ابوالقاسم حالت شاعر، مترجم، طنزپرداز و همکار هفته نامه توفیق اشاره کرد که «کلمات قصارعلی» را با ترجمه فارسی و انگلیسی به بازار عرضه کرد. رباعیات این اثر متذکر شد و کلمات آن کتاب و ترجمه اشعار آن غالباً در کارت تبریک و اعلامیه نقل می شد. مرحوم سید محمود طالقانی امام جماعت مسجد هدایت در خیابان شاه آباد قدیم نیز با ارائه کتاب کوچکی از گزیده های نهج البلاغه در این فضا حضور داشت. نگارش او بیش از همه متاثر از میرزا خلیل کمره ای امام جماعت مسجد فخرالدوله در خیابان فخرآباد بوده است که شرح مفصلی از نهج البلاغه نوشته است و تصاویر موجود از آن دو نشان می دهد که در کنار هم بوده اند. سفرها و بازدیدها مرحوم سید رضا صدر اولین امام جماعت مسجد امام حسین(ع) امروز در میدان امام حسین، جدای از مقام بلندش در عرصه فقاهت و فقاهت، به شیوایی نویسندگی در بین علما شهرت داشت. مجموعه ای از آنهایی است که با کلمه «راه» شروع شده اند، مانند «راه حسین» و «راه قرآن». پرخواننده ترین کتاب آن مجموعه کتاب «راه علی» بود که کتابی روان، کامل و آسان است.

در میان روزنامه نگاران و حقوقدانان، کتاب علی مرد النامهی مرحوم حسن صدر مورد توجه ویژه قرار گرفت و جوایزی دریافت کرد. در میان مطالب حسن صدر که بیشتر در روزنامه منتشر شده، نکاتی در این باره وجود دارد. در همان دهه پنجاه، گروهی از نویسندگانی که در حوزه های دینی چندان شناخته شده نبودند، آثاری نوشتند که باید خوانده شود، از جمله جعفر شهری که آثارش در تاریخ اجتماعی تهران متعدد و ماندگار است. جعفر شهری در مقدمه چاپ دوم کتاب نوشته است که وقتی فرزندش از حضرت علی امیرالمومنین علیه السلام پرسید، تصمیم گرفت نیت خود را از نوشتن کتابی درباره پیامبر که سال ها ذهن او را به خود مشغول کرده بود برآورده کند. ، و برای نوشتن یک اثر. او نام «کتاب علی (ع)» را نوشت که توسط انتشارات معراجی در سرپولک منتشر شد.
در همه این آثار کم و بیش می توان نکات مشترکی را دید که فضای ذهنی آن سال های دهه پنجاه را به وجود آورده و البته همه اینها از نهج البلاغه سرچشمه می گیرد.

1- آگاهی از عدالت و حقوق بشر که در نامه پیامبر به مالک اشتر بسیار بیان شده است; در میان ائمه به مالک می گویند: مردم یا در خلقت شبیه تو هستند یا با هم برابرند. پس با آنها با مهربانی و مدارا رفتار کنید. دلت را پر از رحمت نسبت به مردم کن و با آنها مهربان باش. در طی این سال‌ها، این نامه با مضامین اعلامیه جهانی حقوق بشر مقایسه شد. این جنبه از سیره و گفتار پیامبر را حتی افراد و گروه های چپ غیرمذهبی از جمله آقای خسرو گل سرخی نیز مورد توجه قرار می دادند و اغلب به آن اشاره می کردند.

2- احترام به حقوق مخالفان: مصداق بارز آن در برخورد با خوارج دشمنان قسم خورده پیامبر بود که دست به شمشیر نزدند و خون بیگناهان ریختند، پیامبر فقط بحث داشتند. و گفتگو با آنها خوارج در خارج از کوفه اردو زده بودند و چون جزء لشکر حضرت بودند، این اقدام آنان نوعی قیام محسوب می شد. با این وضعیت حضرت ایشان را به شهر فراخواند و مدارا کرد تا اینکه شمشیر گرفتند و یکی از اصحاب پیامبر را با همسر باردارش به فجیع ترین شکل در اطراف کوفه کشتند.

3- امنیت همه جانبه: یکی از شاخصه های حکومت معظم له امنیت نه تنها برای مسلمانان بلکه برای غیرمسلمانان بود. نمونه بارز آن واکنش او پس از شنیدن خبر ربوده شدن خلخال از پای یک دختر یهودی در شهر الانبار است. امیرالمومنین (ع) پس از این واقعه فرمود: اگر یکی از مسلمانان از غم این رفتار بمیرد، او را ملامت نمی کنم. این واقعه مربوط به پایان خلافت پیامبر(ص) است که معاویه احتمالاً با توصیه عمرو و عاص برای ایجاد بلاتکلیفی به شهرها و نقاط مختلف لشکر فرستاد. این کار ایشان علاوه بر بلاتکلیفی، ارزش نظامی نیز داشت، زیرا باعث پراکندگی لشکر معظم له شد و تشکیل ارتش منسجم در این شرایط، حتی اگر سپاهیان را مأمور تعقیب آنها کرده بود، بسیار مشکل بود. این واقعه در تاریخ به «غارات» معروف است و در قرن سوم کتاب مهمی به همین نام نوشته شد که با نام «الغارات» چاپ و به فارسی ترجمه شد.

4- زندگی حاکمان هم تراز مردم عادی است: پیامبر در نامه ای خطاب به عثمان بن حنیف، فرماندار بصره، از شرکت وی در ضیافت اشرافی و پذیرایی با غذاهای رنگارنگ و اشرافی برحذر داشت. ظرف ها. ظروف پر از غذا بود و گفت بهتر است یک لقمه بخورد که دندان هایش را روی آن بگذارد، مراقب باشید. سپس فرمودند آگاه باش که امامت به دو جامه کهنه و دو قرص نان از تمام دنیایش راضی است. اما حضرت بی درنگ می افزاید که تو قدرت تسلیم در برابر چنین روشی را نداری، بلکه مرا با تقوا و تلاش در عبادت و پاکی و درستی یاری کن. در واقع به فرموده معظم له، حاکم یک شهر باید با طبقات پایین جامعه بنشیند و بایستد.

در دهه 1950 مجموعه ای از این صفات تصویری از امام علی (ع) و دوران سلطنت ایشان ارائه می کرد که نقش بسزایی در پیروزی انقلاب اسلامی داشت. حالا بعد از 40 سال جا دارد نگاهی به آن تصویر بیندازیم و ببینیم چقدر به آن آرمان ها نزدیک شده ایم یا چقدر از آن فاصله گرفته ایم. در حال حاضر نه از مجسم نهج البلاغه خبری نیست و نه چندان از حضور نهج البلاغه در گفتار و رفتار. روز مباهله مبارک باد.

* چاپ در روزنامه اطلاعات / یکشنبه 2 مرداد 1401