قلعه قهقهه خلخال

قلعه قهقهه، دژی باستانی و سرشار از داستان در دل تاریخ ایران، در استان اردبیل و در ۸۵ کیلومتری شمال شرق شهرستان مشگین شهر جای گرفته است. این قلعه تاریخی، برخلاف آنچه ممکن است از نام «خلخال» در برخی جستجوها به ذهن متبادر شود، در نزدیکی مشگین شهر قرار دارد و نه در شهرستان خلخال. دژی که روزگاری نه تنها محلی برای نگهداری گنجینه های سلطنتی بود، بلکه به عنوان یکی از مخوف ترین زندان های دوران صفویه نیز شهرت داشت، جایی که صدای قهقهه باد در میان صخره های بلندش، حکایت از سرنوشت زندانیان نامدارش داشت.

این بنا، با معماری منحصر به فرد و موقعیت استراتژیک خود بر فراز تپه ای سنگی، همواره الهام بخش روایت ها و افسانه های بسیاری بوده است. سفری به سوی قلعه قهقهه، تنها یک بازدید تاریخی نیست، بلکه غوطه ور شدن در عمق زمان و تجربه لحظاتی است که گویی شما را به قلب دوران صفویه و حتی پیش از آن می برد. این مقاله به کاوش در زوایای پنهان این دژ شگفت انگیز می پردازد؛ از موقعیت جغرافیایی دقیق آن گرفته تا پیشینه تاریخی، معماری حیرت انگیز و داستان های تلخ و شیرین زندانیانی که دیوارهای سنگی آن را شاهد لحظات زندگی و مرگ خود دیدند.

قلعه قهقهه کجاست؟ سفری به موقعیت جغرافیایی دژ اسرارآمیز

تصور کنید بر فراز تپه ای سنگی و بلند، دژی سر برافراشته که گویی از دل تاریخ برخاسته است. این تصویر، نمایی از قلعه قهقهه را در ذهن شما تداعی می کند. این قلعه، همان طور که پیش تر اشاره شد و برخلاف نام جستجو شده توسط بسیاری از کاربران، در استان اردبیل و در نزدیکی مشگین شهر قرار دارد. برای رسیدن به این دژ باستانی، باید حدود ۸۵ کیلومتر به سمت شمال شرق شهرستان مشگین شهر حرکت کرد، جایی که این قلعه باشکوه در میان روستاهای کنچوبه و قره آغاج کلان از توابع مرادلو ارشق، خودنمایی می کند.

موقعیت جغرافیایی قلعه، بر فراز یک تپه سنگی با ارتفاع تقریبی ۳۰۰ متر از زمین های اطراف، آن را به دژی نفوذناپذیر تبدیل کرده است. این ویژگی طبیعی، در کنار حصارهای مستحکمی که در طول سالیان دراز پیرامون آن بنا شده اند، نفوذ به آن را تقریباً غیرممکن ساخته بود. حتی امروز، برای رسیدن به ورودی قلعه، نیاز به پیاده روی و صعودی نسبتاً دشوار است که تنها در شرایط جوی مناسب امکان پذیر می شود. این موقعیت، اهمیت استراتژیک قلعه را در دوران های مختلف تاریخی دوچندان می کرد و آن را به پناهگاهی امن برای خزائن و زندانیان مهم تبدیل می ساخت.

بسیاری ممکن است به اشتباه، قلعه قهقهه را به خلخال نسبت دهند، شاید به دلیل نزدیکی جغرافیایی در یک استان یا شباهت نام ها، اما تاکید بر این نکته ضروری است که این اثر ملی در حوزه استحفاظی و جغرافیایی شهرستان مشگین شهر قرار دارد. این تفاوت در موقعیت، نه تنها برای برنامه ریزی سفر حائز اهمیت است، بلکه نشان دهنده گستردگی و تنوع جاذبه های تاریخی در منطقه اردبیل است که هر کدام داستان های خاص خود را روایت می کنند.

غبار از تاریخ: پیشینه و داستان پیدایش قلعه قهقهه

قلعه قهقهه، تنها یک سازه سنگی نیست؛ آن آینه ای است که بازتاب تاریخ پرفراز و نشیب این سرزمین را در خود نشان می دهد. تحقیقات باستان شناسی، از استقرار در این منطقه حتی پیش از دوران اسلام حکایت دارد. این یافته ها، نشان می دهند که قلعه ای که امروز ویرانه های آن را می بینیم، ریشه هایی بسیار کهن تر از آنچه در ابتدا به نظر می رسد، دارد. با گذر از هزاران سال، این دژ در دوران های مختلف، نقشی کلیدی ایفا کرده است.

شواهد تاریخی به اهمیت این قلعه در دوران بابک خرمدین نیز اشاره دارند، هرچند که اطلاعات مستند و دقیق درباره نقش قلعه در آن دوره کمیاب است. اما اوج شکوه و اهمیت قلعه قهقهه را می توان در دوران صفویه مشاهده کرد. در این زمان بود که قلعه به خزانه سلطنتی تبدیل شد و مهمترین و مخوف ترین زندان حکومتی در سراسر ایران به شمار می آمد. جایی که شاهزادگان شورشی، حکام سرکش، و سرداران اسیر، روزها و سال های خود را در انتظار سرنوشت نامعلومشان سپری می کردند. نفوذناپذیری طبیعی قلعه، آن را به مکانی ایده آل برای نگهداری این زندانیان مهم و پرخطر مبدل ساخته بود.

چرا قهقهه؟ رمزگشایی از نامی پرطنین

نام گذاری «قهقهه» برای این قلعه، خود داستانی شنیدنی دارد. این واژه در لغت به معنای آواز بلند در خنده و همچنین آواز کبک است. روایات مختلفی درباره علت این نام گذاری وجود دارد که هر یک به نوعی به ماهیت و فضای این دژ اشاره دارند.

یکی از مشهورترین روایت ها، مربوط به شعر معروف «خان احمد خان گیلانی»، والی گیلان است. او که در سال ۹۷۵ هجری قمری به دلیل شورش علیه شاه طهماسب اول صفوی دستگیر و در زندان قهقهه محبوس شده بود، شعر سوزناکی سرود و برای دربار ارسال کرد:

از گردش چرخ واژگون می گریم

وز جور زمانه بین که چون می گریم

با قد خمیده چون صراحی شب و روز

در قهقهه ام ولی خون می گریم

در پاسخ به این شعر، یکی از ادیبان دربار نوشت:

آن روز که کارت همگی قهقهه بود

با رای تو رای سلطنت صد مهه بود

امروز در این قهقهه با گریه بساز

کان قهقهه را نتیجه این قهقهه بود

این تبادل شعر، نام قهقهه را بر سر زبان ها انداخت و به مرور زمان به نام اصلی قلعه تبدیل شد. روایت دیگر بیان می کند که به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص قلعه و وجود دره های عمیق در اطراف آن، هر صدا، چه خنده و چه فریاد، در آن محیط پژواک های بلند و رعب آوری ایجاد می کرده است که گویی قلعه خود قهقهه می زده یا پژواک های صدا، شبیه به خنده های بلند یا آواز کبک بوده است.

علاوه بر «قهقهه»، این دژ با نام های دیگری نیز شناخته می شده است. در برخی متون تاریخی و محلی، آن را «قاقاه قالاسی» (که به معنای قلعه ای است که قهقهه می زند) یا «قلعه ماران» (احتمالاً به دلیل وجود مارها در منطقه یا پیچ و خم های مسیر دسترسی) و «کهن دژ» (به معنای قلعه قدیمی) نیز نامیده اند که هر یک وجهی از قدمت و ماهیت آن را آشکار می سازند.

معماری شگفت انگیز دژی نفوذناپذیر در دل کوهستان

قلعه قهقهه، یک شاهکار مهندسی دفاعی است که با استفاده هوشمندانه از طبیعت خشن منطقه و تلفیق آن با دانش معماری دوران خود، به دژی نفوذناپذیر تبدیل شده بود. مساحت این قلعه حدود ۵ هکتار (۱۰۰ در ۵۰۰ متر) برآورد شده و اختلاف سطح در قسمت های فوقانی آن کمتر از ۳۰ متر است که نشان دهنده وسعت و پیچیدگی ساختار آن است.

مصالح به کار رفته در ساخت این دژ، بیشتر شامل گچ، آهک، آجر و سنگ های بسیار مستحکم است که از دل خود کوهستان استخراج می شدند. این مصالح، به خوبی در برابر عوامل طبیعی مقاوم بوده و به استحکام بی نظیر قلعه کمک کرده اند.

حصارها و برج ها: دیوارهای دفاعی قلعه

یکی از برجسته ترین ویژگی های معماری قلعه قهقهه، سیستم دفاعی چندلایه آن است. این دژ شامل سه یا چهار حصار متداخل و مستحکم است که هر یک لایه ای از حفاظت را برای قلب قلعه فراهم می کردند. تنها مسیر صعود به قلعه از سمت شمال شرقی ممکن بود و پس از حدود یک ساعت پیاده روی در مسیری با شیب تند، می توانستند به ورودی اصلی دست یابند. این ورودی، راهرویی با طاق جناقی سنگی و آجری بود که ورود به محوطه اصلی قلعه را ممکن می ساخت.

برج های دیده بانی هشت ضلعی و پنج ضلعی، در نقاط استراتژیک و بر روی حصارها قرار گرفته بودند. این برج ها، علاوه بر زیبایی معماری، نقش مهمی در رصد و کنترل اطراف قلعه ایفا می کردند و به دیده بانان امکان اشراف کامل به دره ها و مسیرهای منتهی به دژ را می دادند. این تدابیر دفاعی، به قلعه قهقهه شهرت دژ «فلک الافلاک» و نگهبانان آن شهرت «شب زنده داران فلک الافلاک» را بخشیده بود، همان طور که اسکندر بیگ منشی، نویسنده کتاب «عالم آرای عباسی»، آن را توصیف کرده است.

سیستم ذخیره آب: شاهکار مهندسی باستانی

با وجود قرار گرفتن قلعه بر فراز کوه و دوری از منابع آب دائمی مانند رودخانه ها، ساکنان آن هرگز از کم آبی رنج نمی بردند. این امر به لطف یک سیستم منحصر به فرد ذخیره سازی آب بود که با نبوغ مهندسی باستان در دل سنگ طراحی شده بود. تنها راه استحصال آب در این دژ، تجمع آب های سطحی حاصل از باران و برف بود که ساکنان برای ذخیره آن، حفره هایی بزرگ و متعدد در دل سنگ کنده اند.

از جمله این مخازن می توان به چهار مخزن به قطر تقریبی ۵ متر در قسمت شمال شرقی و یازده آب انبار با ابعاد حدودی ۵۰×۱۰×۲٫۵ متر در قسمت غربی قلعه اشاره کرد. این آب انبارها، شاهکاری از معماری هیدرولیکی آن دوران به شمار می آیند و توانایی قلعه را برای مقاومت در برابر محاصره های طولانی مدت به شدت افزایش می دادند.

زندان قهقهه: جایی که زمان می ایستاد

مخوف ترین و شاید مشهورترین بخش قلعه قهقهه، زندان آن بود. این زندان در منتهی الیه قسمت شرقی قلعه قرار گرفته و راه ورودی آن حفره ای طبیعی است که در دل تخته سنگی عظیم و قطور وجود دارد. با قرار دادن سنگی دیگر در مقابل این حفره، همچون دری، زندان محصور می شد و راه فرار را به کلی می بست. سه قسمت از فضای زندان به پرتگاهی به عمق ۸۰ متر مشرف بود که هرگونه فکر فرار را از سر زندانیان دور می کرد.

این زندان، با ویژگی های طبیعی و تغییرات اندکی که به دست بشر یافته بود، مکانی امن برای نگهداری شورشیان خطرناک و زندانیان سیاسی به شمار می آمد. محیط خفقان آور و نفوذناپذیری آن، فضایی ایجاد می کرد که زندانیان گویی در نقطه ای خارج از زمان و مکان محبوس شده بودند.

اقامتگاه کوتوال و سایر بخش ها

بلندترین بخش دژ، قسمت جنوبی آن است. در این قسمت، آثاری از یک ساختمان ۲۲ در ۲۴ متری دیده می شود که اکنون با خاک یکسان شده است. به احتمال قوی، این مکان اقامتگاه کوتوال (حاکم قلعه) بوده است؛ چرا که این بخش به طور کامل به قلعه و دره های همجوار اشراف کامل دارد و کنترل قلعه از این نقطه به بهترین شکل ممکن میسر می شد. این ساختمان نیز با ملات گچ، آهک و آجر ساخته شده بود که نشان دهنده اهمیت و استحکام آن است. علاوه بر این، در سراسر قلعه، مخازن و استخرهای دیگری نیز برای جمع آوری و نگهداری آب وجود داشت که نشان از خودکفایی این دژ در تامین نیازهای اساسی خود بود.

زندانیان نامدار و داستان های شورش در قهقهه: روایت هایی از حبس و آزادی

دیوارهای سنگی قلعه قهقهه، شاهد روزگار سختی برای بسیاری از شخصیت های مهم و نامدار تاریخ ایران بودند. این دژ، نه تنها یک قلعه نظامی، بلکه نمادی از قدرت و مجازات در دوران صفویه به شمار می رفت. زندانیانی که پا به این قلعه می گذاشتند، اغلب یا شاهزادگان شورشی بودند، یا حکامی که علیه دربار سر به طغیان برداشته بودند، و یا اسیران جنگی که سرنوشت نامعلومی در انتظارشان بود.

معرفی زندانیان مهم و دلایل حبسشان

• القاس میرزا (برادر شاه تهماسب اول): یکی از مهمترین زندانیان قلعه، القاس میرزا، پسر شاه اسماعیل اول و برادر شاه تهماسب بود. او به دلیل شورش علیه برادرش و پناهندگی به سلطان سلیمان عثمانی، دستگیر و پس از تحمل شکنجه های سخت و طاقت فرسا، در همین قلعه اعدام شد. سرنوشت تلخ او، حکایت از بی رحمی قدرت و مجازات های سنگین دوران صفویه دارد.
• اسماعیل میرزا (شاه اسماعیل دوم): شاید بتوان اسماعیل میرزا، پسر دوم شاه تهماسب را از مشهورترین زندانیان قهقهه دانست. او به مدت بیش از نوزده سال به دستور پدرش در این قلعه محبوس بود. تصور کنید ۱۹ سال زندگی در چنین دژ مخوفی! اما سرانجام پس از مرگ شاه تهماسب، اسماعیل میرزا توانست زمام امور را به دست گرفته و به عنوان شاه اسماعیل دوم، بر تخت پادشاهی صفوی بنشیند. او نمونه ای بارز از کسی است که از زندان برخاست و به قدرت رسید.
• خان احمد خان (والی گیلان): داستان خان احمد خان، والی گیلان، که پیشتر نیز به شعر او اشاره شد، یکی دیگر از روایت های قلعه قهقهه است. او در سال ۹۷۵ هجری قمری به دلیل شورش دستگیر و در این زندان محبوس شد. نامه نگاری های شعری او با دربار، نشان از روحیه شاعرانه و مقاومت او حتی در اوج سختی دارد.
• امیرخان موصلوی ترکمان (حاکم تبریز): امیرخان موصلوی ترکمان، حاکم تبریز، نیز به دلیل شورش علیه شاه محمد خدابنده دستگیر و به قلعه قهقهه فرستاده شد. نکته قابل توجه در مورد او این بود که شاه صفوی آخرین خواسته او را اجابت کرد و معشوقه اش، بی نظیر را نیز به همراه او روانه زندان کرد. آن ها تا واپسین لحظات عمر را در آن زندان سپری کردند، روایتی عاشقانه در دل دژی سنگی.
• سام میرزا و پسرانش: در سال ۹۴۰ خورشیدی (۹۶۹ قمری)، سام میرزا که از شاه تهماسب اول خواسته بود او را به خراسان بفرستد، پس از موافقت اولیه شاه، به تحریک مغرضان، تغییر سرنوشت یافت. شاه پشیمان شد و سام میرزا را به همراه دو پسر خردسالش به دژ قهقهه فرستاد. متاسفانه، سرانجام در سال ۹۴۵ خورشیدی (۹۷۴ قمری)، سام میرزا و پسرانش به همراه پسران القاس میرزا که در آن دژ بودند، به دستور شاه تهماسب به قتل رسیدند. این واقعه، یادآور بی رحمی دوران و بازی های قدرت است.
• سرداران عثمانی: مراد پاشا و احمد پاشا، دو تن از سرداران نظامی عثمانی، از دیگر زندانیان مهم قلعه قهقهه بودند که در این دژ نگهداری می شدند. حضور این اسیران برجسته، اهمیت استراتژیک قلعه را در مناسبات بین المللی آن دوران نیز نشان می دهد.

شورش بزرگ زندانیان: برهه ای از ناآرامی در دژ

تاریخ قلعه قهقهه تنها به داستان زندانیان منفرد محدود نمی شود، بلکه شاهد شورش های بزرگی نیز بوده است. یکی از مهمترین این شورش ها، در سال ۱۰۱۸ هجری قمری، در بیست و چهارمین سال سلطنت شاه عباس بزرگ اتفاق افتاد. در این واقعه، زندانیان، که بیشتر از کردها و عثمانی ها بودند و رهبرانشان مصطفی پاشا، احمد پاشا و کورحسن نام داشتند، از فرصت استفاده کرده، نگهبانان را به قتل رساندند و قلعه را به تصرف خود درآوردند.

این شورش بزرگ، به مدت دو ماه ادامه یافت و زندانیان کنترل کامل قلعه را در دست داشتند. سرانجام، با میانجیگری خواجه مقصود علی و با اعلام عفو عمومی و وعده آزادی، این شورش سرکوب شد و قلعه دوباره به تصرف نیروهای حکومتی درآمد. این رویداد، گواهی بر روحیه مقاومت و امید به آزادی در میان دیوارهای سنگی قهقهه است. محمد یوسف واله اصفهانی، مؤلف کتاب «خلد برین»، در وصف نفوذناپذیری این قلعه می نویسد:

نسیم سبک خیز را مجال عبور از حوالی قلعه قهقهه نیست.

این توصیف، بیانگر استحکام و هیبت قلعه ای است که حتی باد را یارای گذر از حوالی آن نبود.

راهنمای عملی سفر و بازدید از قلعه قهقهه: تجربه ای فراموش نشدنی

بازدید از قلعه قهقهه، تنها یک گشت و گذار تاریخی نیست، بلکه یک ماجراجویی تمام عیار در دل طبیعت و تاریخ است. برای تجربه ای لذت بخش و ایمن، برنامه ریزی دقیق و آمادگی لازم، ضروری است.

بهترین زمان برای بازدید

بهترین فصول برای بازدید از قلعه قهقهه، فصول خنک تر سال هستند. بهار، به ویژه اردیبهشت ماه، با شکوفایی طبیعت و هوای مطبوع، انتخابی ایده آل است. اوایل تابستان (خرداد و تیر) نیز به دلیل آب و هوای دلپذیر و سهولت دسترسی، زمان مناسبی محسوب می شود. در این فصول، مسیر صعود به قلعه آسان تر است و چشم اندازهای اطراف، زیبایی بی نظیری به خود می گیرند. در فصل های سرد، به دلیل بارش برف و باران و یخبندان، مسیر دسترسی دشوار و خطرناک می شود.

مسیرهای دسترسی به قلعه

قلعه قهقهه در ۸۵ کیلومتری شمال شرق مشگین شهر قرار دارد. برای رسیدن به آن، می توانید از دو مسیر اصلی استفاده کنید:

1. مسیر از جاده مشگین شهر-پارس آباد: در این مسیر، پس از عبور از روستای کنگرلو، به یک سه راهی می رسید. در سمت چپ خود، تابلوی راهنمای مسیر دسترسی به قلعه قهقهه را خواهید دید. این مسیر شما را به نزدیکی قلعه هدایت می کند.
2. مسیر از جاده اهر-ورگهان: از این جاده به سمت روستای وجنی بروید. از روستای وجنی، مسیر دسترسی به قلعه قهقهه به راحتی قابل شناسایی است و شما را به پای قلعه می رساند.

پس از رسیدن به پای قلعه، باید حدود یک ساعت پیاده روی در مسیری با شیب تند و ناهموار را در پیش بگیرید تا به ورودی دژ برسید. این پیاده روی، هرچند کمی دشوار، اما مملو از چشم اندازهای طبیعی خیره کننده است که خستگی راه را از تن بیرون می کند.

آمادگی برای صعود: نکات مهم پیش از حرکت

با توجه به طبیعت مسیر و عدم وجود امکانات رفاهی در اطراف قلعه، لازم است که با آمادگی کامل اقدام به بازدید کنید:

• کفش مناسب: حتماً از کفش های کوه پیمایی یا پیاده روی مناسب با زیره عاج دار استفاده کنید تا در مسیرهای سنگی و شیب دار دچار مشکل نشوید.
• لوازم ضروری: آب کافی، خوراکی های سبک و انرژی زا، کلاه، عینک آفتابی، کرم ضدآفتاب و کوله پشتی سبک از جمله وسایل ضروری برای این سفر هستند. هیچ گونه فروشگاه یا امکاناتی برای تهیه این وسایل در نزدیکی قلعه وجود ندارد.
• توصیه برای افراد خاص: مسیر قلعه قهقهه دارای شیب تند و ناهمواری های زیادی است. بنابراین، بازدید برای سالمندان، کودکان خردسال، و افرادی که دارای مشکلات حرکتی یا قلبی هستند، ممکن است بسیار دشوار و حتی خطرناک باشد. توصیه می شود این عزیزان از بازدید این قلعه صرف نظر کنند.
• هزینه بازدید: خوشبختانه، ورود به قلعه قهقهه رایگان است و نیازی به پرداخت ورودی نیست.
• پوشش شبکه موبایل: در بسیاری از نقاط اطراف قلعه و به خصوص در داخل آن، پوشش شبکه موبایل مطلوب نیست و ممکن است با مشکلاتی در برقراری ارتباط مواجه شوید.
• اهمیت حفظ میراث: در هنگام بازدید از این اثر تاریخی ارزشمند، نهایت دقت را در حفظ و نگهداری از بنا و محیط زیست اطراف آن به عمل آورید. از نوشتن یادگاری بر روی دیوارها، تخریب بخش ها، یا ریختن زباله خودداری کنید تا این گنجینه ملی برای نسل های آینده نیز پابرجا بماند.

جاذبه های نزدیک: سفری فراتر از قهقهه

سفر به مشگین شهر و بازدید از قلعه قهقهه می تواند بخشی از یک برنامه سفر گسترده تر برای کشف جاذبه های تاریخی و طبیعی این منطقه باشد. اطراف مشگین شهر و استان اردبیل، پر از دژها و قلعه های تاریخی دیگر است که هر یک زیبایی و داستان خاص خود را دارند:

• قلعه خسرو: دژی دیگر با پیشینه ای تاریخی.
• قلعه دیو سی (دیو قلعه): با ساختاری متفاوت و افسانه های خاص خود.
• قلعه قیزسی: نامی که به داستان های شاهزاده خانم ها اشاره دارد.
• قلعه اولتان: بقایای یک دژ باستانی دیگر.
• قلعه آغچه: از دیگر قلعه های منطقه.
• کهنه قلعه: نشانه ای از قدمت و تاریخ غنی منطقه.

با یک برنامه ریزی صحیح، امکان بازدید از چندین جاذبه تاریخی در یک سفر وجود دارد و می توانید تجربه ای جامع و کامل از میراث باستانی اردبیل را برای خود رقم بزنید.

نتیجه گیری

قلعه قهقهه، دژی کهن و پررمز و راز در استان اردبیل، نزدیک شهرستان مشگین شهر، نه تنها یک بنای تاریخی، بلکه نمادی از تاریخ پرفراز و نشیب ایران است. این قلعه، با معماری منحصر به فرد، سیستم دفاعی پیچیده، و داستان های پرکشش زندانیان نامدارش، گویی از دل زمان برخاسته و با هر سنگ و خشت خود، روایتی از گذشته را نجوا می کند. از دوران پیش از اسلام تا اوج شکوه در صفویه، این دژ شاهد حوادث و تغییرات بسیاری بوده است.

سفر به سوی قلعه قهقهه، تجربه ای است که در آن، شما نه تنها با بقایای یک دژ باستانی روبرو می شوید، بلکه قدم در مسیری می گذارید که روح زمان در آن جاری است. نجوای باد در میان صخره ها، شما را به یاد داستان های خان احمد خان و اسماعیل میرزا می اندازد و عظمت دژ، شکوه و قدرت پادشاهان صفوی را به تصویر می کشد. بازدید از این گنجینه ملی در مشگین شهر اردبیل، فرصتی بی نظیر برای غرق شدن در عمق تاریخ، تحسین نبوغ مهندسی باستانی، و لمس زیبایی های طبیعی منطقه است. این تجربه، بی شک سفری فراموش نشدنی در حافظه شما بر جای خواهد گذاشت و شما را با بخش مهمی از میراث فرهنگی این سرزمین پیوند می دهد.