آیا برای قصاص قاتل باید دیه داد؟

هزینه اعدام قاتل چیست؟

اگر مقررات آپارتمان نشینی باعث درگیری و کشته شدن یکی از طرفین دعوا شود، هزینه اعدام قاتل چقدر است؟ در پاسخ به این پرسش که هزینه اعدام قاتل چیست، باید گفت: علی الاصول، عبارت قانونی، تحت عنوان هزینه اعدام قاتل وجود ندارد، بلکه در قانون مجازات اسلامی، از عبارت فاضل دیه یا تفاضل دیه، استفاده شده است. موارد پرداخت تفاضل دیه یا مابالتفات مبلغ دیه، در قانون، استثنا است و علی الاصول، قصاص نفس، حق مقتول است و نیاز به پرداخت وجه یا دیه ای نیست.

اما زمانی که فردی، مرتکب قتل عمد شود و دیه فرد مقتول، کمتر از قاتل یا قاتلین باشد، خانواده مقتول یا اولیا دم، می توانند قصاص مرتکب را از مقام قضایی بخواهند، ولی باید مقداری وجه، تحت عنوان فاضل دیه یا مابالتفاوت مبلغ دیه را به قاتل بپردازند تا امکان قصاص او فراهم گردد. به این مبلغ، در اصطلاح عرفی، هزینه اعدام قاتل، گفته می شود.

مجازات قتل عمد جز در مواردی نظیر رضایت اولیای دم و سایر موارد بر طبق قانون مجازات اسلامی، قصاص است. اما، همانگونه که در قسمت قبل توضیح دادیم، گاهی اولیای دم، زمانی که می خواهند قاتل را قصاص کنند، مجبور به پرداخت هزینه اعدام قاتل یا همان تفاضل دیه می شوند. پرداخت مابالتفاوت مبلغ دیه مقتول با قاتل یا همان تفاضل دیه، صرفا در موارد خاصی که در قانون مجازات اسلامی بیان شده است، ضروری است. بر اساس قانون مجازات اسلامی، موارد پرداخت تفاضل دیه، عبارتند از:

اولین مورد از موارد پرداخت تفاضل دیه، زمانی است که قاتل، مرد و مقتول، زن است. بر طبق ماده 550 قانون مجازات اسلامی: “دیه قتل زن، نصف دیه مرد است.” به عبارت دیگر، دیه زن، نصف مرد می باشد. بر همین اساس، می توان گفت: زمانی که مردی، زنی را به قتل برساند ولی یا اولیای دم، باید مابالتفاوت مبلغ دیه یا همان تفاضل دیه را به عنوان هزینه اعدام قاتل بپردازند تا قاتل مرد قصاص گردد.

مصداق دوم از موارد پرداخت تفاضل دیه یا هزینه اعدام قاتل که اولیای دم باید بپردازند، زمانی است که دو نفر اقدام به قتل یک نفر کنند، میزان تقصیر، یکسان بوده و مجازات قاتلین، قصاص باشد. در این مورد نیز مابالتفاوت مبلغ دیه، باید پرداخت شود تا قاتل، اعدام گردد.

مورد سوم از موارد پرداخت تفاضل دیه، زمانی است که برخی اولیای دم یا صاحبان حق قصاص، خواهان دیه هستند و یا از قصاص گذشت کرده اند و بعضی از اولیای دم، خواهان قصاص می باشند. در این مورد نیز افراد خواهان قصاص قاتل، باید ابتدا سهم دیه دیگران را به خود آن ها یا به مرتکب بپردازند تا قاتل، اعدام شود. اگر قانون تملک آپارتمان ها باعث بروز مشکل بین همسایگان شود و در این میان قتلی رخ دهد نیز این موارد قابل اجرا است.

 تفاوت قصاص قاتل با اعدام

بر اساس قانون مجازات اسلامی ، مرتکبان جرایم مختلف ، ممکن است بر حسب مورد به یکی از مجازات های حدود، قصاص ، دیات و تعزیرات محکوم شوند که هر یک شرایط و احکام ویژه و خاص خود را دارند و در ارتباط با جرایم خاصی، قابل اعمال هستند. حدود ، مجازات هایی هستند که در قانون ، مقدار و میزان آن تعیین شده است ؛ مثل تعیین حد برای جرم قذف یا تهمت جنسی به دیگران که 80 ضربه شلاق حدی می باشد . در مقابل ، تعزیر ، مجازات هایی هستند که میزان آنها ، توسط قاضی تعیین می شود و خفیف تر از مجازات های حدی می باشند .

علاوه بر این ها ، دو مجازات دیگر نیز تحت عنوان قصاص و دیه وجود دارد .  ، همانطور که در عرف نیز مرسوم است، به معنای تلافی نمودن عملی است که مرتکب ، انجام داده است . به معنای اینکه اگر فردی ، علیه تمامیت جسمانی دیگری ، آسیبی وارد نماید ، می توان دقیقا همین امر را بر روی وی انجام داده و با تلافی کردن عمل انجام شده ، وی را قصاص نمود . دیه نیز به معنای آن است که اگر به هر دلیل امکان قصاص یا تلافی عمل ارتکابی وجود نداشته باشد ، از مرتکب ، مالی با عنوان دیه ، برای جبران آسیب وارده ، گرفته شود .

، بسته به مصادیق آن ، از قبیل جرم کشتن فرزند توسط پدر یا مادر ، جرم کشتن پدر و مادر توسط فرزند ، جرم کشتن برادر و خواهر و نیز ، جرم کشتن زن یا شوهر ، متفاوت بوده و شامل مواردی از قبیل قصاص ، دیه و حبس تعزیری می باشد که بسته به عمد ، شبه عمد یا خطای محض بودن این قتل ها ، مجازات آن ، قابل اعمال خواهد بود .

آنچه که در عرف مرسوم است ، این است که قصاص نمودن ، به معنای به قتل رسانیدن یا اعدام قاتل است . در حالی که قصاص ، علاوه بر کشتن قاتل ، در موارد دیگری هم کاربرد دارد . به عنوان نمونه ، در صورتی که در جرم ضرب و جرح ، فردی دچار نقص عضو شود ، تحت شرایطی ، می توان مرتکب را قصاص نموده و بر همان عضو از بدن وی ، همان آسیب را وارد نمود . بر این اساس ، قصاص ، بر دو نوع است ؛ قصاص نفس و غیره.

لذا در پاسخ به این سوال که تفاوت قصاص قاتل با اعدام چیست ، باید گفت که اعدام نمودن قاتل ، همان قصاص نمودن یا کشتن وی می باشد . در حالی که قصاص ، در حالت کلی ، می تواند به صورت قصاص عضو یا قصاص نفس باشد . به همین لحاظ ، قصاص نمودن ، گسترده تر از اعدام است . این تفاوت قصاص قاتل با اعدام ، این ثمره را دارد که قصاص مجرمان ، همواره به معنای اعدام نیست و در صورتی که مرتکب ، آسیبی بر اعضای بدن دیگران وارد نموده باشد ، قصاص عضو انجام می شود، نه .

علاوه بر این ، تفاوت دیگر قصاص با اعدام ، آن است که قصاص ، صرفا در جرایمی اتفاق می افتد که مستوجب قصاص هستند . اما ممکن است برخی از جرایم حدی یا تعزیری نیز ، منجر به صدور حکم اعدام شوند ؛ مانند مجازات اعدام در جرایم مربوط به مواد مخدر که تعزیری هستند .

در قسمت قبل ، تفاوت قصاص و اعدام را توضیح دادیم . همانطور که اشاره شد ، قاتل یا شخصی که دیگری را می کشد ، بسته به عمدی بودن یا غیر عمدی بودن قتل ارتکابی ، ممکن است به مجازات قصاص یا اعدام و یا پرداخت دیه ، محکوم شود . اما گاهی این سوال ، مطرح می شود که شرایط قصاص قاتل چیست و به لحاظ قانونی ، در چه شرایطی ، می توان کسی را که دیگری را کشته است ، قصاص یا اعدام نمود ؟

قبل از اینکه شرایط قصاص قاتل بر اساس قانون را ذکر کنیم ، باید نکاتی را در ارتباط با آن ، بیان نماییم . یکی از مهم ترین شرایط قصاص نمودن قاتل ، آن است که قتل ، به صورت عمدی انجام شده باشد .  ، به قتلی گفته می شود که شخص ، اعمالی که منجر به کشته شدن دیگری می شود را بدون مجوز قانونی ، انجام داده و قصد کشته شدن مقتول را داشته باشد ؛ یعنی هم قصد فعل و هم قصد نتیجه را داشته باشد . در این شرایط ، اولیای دم ، این اختیار را دارند که قصاص قاتل را تقاضا نمایند .

بر این اساس است که در ارتکاب ، امکان قصاص مرتکب ، وجود نخواهد داشت . در قتل شبه عمد ، مرتکب ، قصد انجام فعل را دارد ؛ اما قصد نتیجه ، یعنی کشتن مقتول را ندارد . مثل اینکه شخصی ، تیری شلیک می کند و به دیگری اصابت نموده و منجر به قتل وی می شود . در این شرایط ، به جای قصاص یا اعدام قاتل ، حکم به پرداخت دیه و حبس مرتکب صادر خواهد شد .

در مورد هم به همین ترتیب است و در این نوع از قتل نیز ، شرایط قصاص قاتل وجود ندارد . در این نوع از قتل ها ، مرتکب یا قاتل ، نه قصد انجام فعل منجر به قتل را داشته و نه قصد نتیجه فعل ، یعنی کشته شدن مقتول . بر این اساس ، اگر شخص نابالغ یا دیوانه ، دیگری را بکشد ، قتل از نوع خطای محض می باشد و مرتکب ، قابل قصاص نیست و یکی از اعضای خانواده وی ، باید دیه قتل را پرداخت نماید .

علاوه بر شرایط ذکر شده ، اگر دادگاه ، پرونده قتل را بررسی نموده و قتل را از نوع قتل عمد تشخیص دهد ، اولیای دم مقتول ، این اختیار را دارند که قصاص نمودن قاتل را تقاضا نمایند . بنابراین ، یکی از مهم ترین شرایط قصاص قاتل ، آن است که ولی دم مقتول ، بخواهند که قاتل ، قصاص شود .

لذا اگر اولیای دم ، اقدام به کرده باشند ، قصاص یا اعدام قاتل ، موضوعیت ندارد . چرا که حق قصاص ، صرفا متعلق به اولیای دم است . همچنین ، ممکن است که اولیای دم مقتول ، به جای قصاص قاتل ، قصد داشته باشند که از قاتل ، دیه بگیرند و از قصاص یا اعدام وی صرف نظر نمایند .

البته ، در صورتی که ولی دم وجود نداشته باشد و یا اینکه به آنها دسترسی وجود نداشته باشد ، حاکم شرع یا ولی امر نیز می تواند از جانب اولیای دم شخص کشته شده ، تقاضای قصاص یا اعدام قاتل را داشته و یا تقاضای دیه نماید . اجرای قصاص نیز با استفاده از طناب دار یا حلق آویز کردن انجام می شود ؛ یا با هر شیوه دیگری که کمترین آزار را برای شخص داشته باشد.

هزینه اعدام قاتل چیست؟

برای پاسخ به این سوال که هزینه اعدام قاتل چیست؟ باید گفت علی الاصول عبارت قانونی تحت این عنوان وجود ندارد، بلکه در قانون مجازات اسلامی از عبارت فاضل دیه یا تفاضل دیه استفاده می شود.

زمانی که فرد اقدام به کشتن دیگری کند و دیه فرد مقتول کمتر از قاتل باشد، خانواده مقتول یا اولیاء دم می توانند قصاص مرتکب را از مقام قضایی بخواهند، ولی گاها مواردی وجود دارد که ولی دم باید مقداری وجه تحت عنوان دیه به قاتل بپردازند تا امکان قصاص او فراهم گردد که این موارد در قانون استثنا است و علی الاصول قصاص نفس حق اولیای دم مقتول است بدون پرداخت وجه یا دیه ای.

به عنوان مثال: اگر مردی همسر خودش را بکشد؛ چون دیه مرد دو برابر زن است، خانواده مقتول باید نصف دیه قاتل را به او بپردازند تا بتوانند قاتل را قصاص نمایند.

لازم به ذکر است ولی دم همان ورثه مقتول هستند یعنی کسانی که از مقتول ارث می برند بجز زوج و زوجه.

نکته قابل توجه این که مقدار دیه و تعیین نرخ دیه هر سال توسط رئیس قوه قضاییه اعلام می شود و مقدار دیه در ماه های حرام  (رجب ذی القعده و ذی الحجه و محرم) به مقدار یک سوم ارزش کل دیه که هر سال مقرر می شود افزایش می یابد.

موارد پرداخت تفاضل دیه

مجازات قتل عمد بر طبق قانون قصاص می باشد، مگر در موارد سقوط قصاص که عبارتند از:

گذشت ولی دم و گذشت مقتول و یا فوت قاتل که مجازات قصاص ساقط می شود، اما گاهی ولی دم یا اولیای دم با مرتکب یا قاتل مصالحه می کنند که در برابر دریافت وجه یا مال و یا دیه از قصاص گذشت کنند ولی در شرایطی که اولیای دم راضی به مصالحه یا گذشت نمی شوند و می خواهند قاتل را قصاص کنند، ممکن است مجبور به پرداخت تفاضل دیه شوند.

فاضل دیه یا تفاضل دیه در واقع مابالتفاوت با قاتل است که از سوی ولی دم در مواردی که قصاص قاتل را می خواهند پرداخت می گردد که مواردی که فاضل دیه باید پرداخت شود در ذیل بیان شده است:

• اولین موردی که باید تفاضل دیه به اولیای دم پرداخت گردد، بر طبق ماده ۵۵۰ قانون مجازات اسلامی زمانی است که دیه قتل زن، نصف دیه مرد است به عبارت دیگر دیه زن نصف مرد می باشد، بر همین اساس می توان گفت زمانی که مردی زنی را به قتل برساند باید ولی دم مبلغی را تحت عنوان تفاضل دیه بپردازد تا قاتل مرد قصاص گردد.
• مصادق دوم که باید اولیای دم تفاضل دیه را بپردازند زمانی است که دو نفر یک نفر کنند و میزان تقصیر یکسان باشد و مجازات قاتلین قصاص باشد اولیای دم باید تفاضل دیه را بپردازند.
• مورد سوم در پرداخت فاضل دیه زمانی است که برخی اولیا دم یا صاحبان حق قصاص خواهان دیه باشند و یا از قصاص گذشت کرده باشند، بعضی از اولیای دم که خواهان قصاص هستند باید ابتدا سهم دیه دیگران را در صورتی گذشت آنان به مرتکب و در صورتی که درخواست دیه کرده باشند به خود آنان بپردازد.

منبع: دانشكده حقوقی دانشگاه بوستون آمريكا