خلاصه کتاب نظریه های متاخر توجیه و شناخت ( نویسنده جلال پیکانی )

کتاب «نظریه های متاخر توجیه و شناخت» نوشته جلال پیکانی، دریچه ای ژرف به مباحث پیشرفته معرفت شناسی معاصر، به ویژه مناقشه میان درون گرایی و برون گرایی، باز می کند و دیدگاهی جامع از نظریه های آلوین گلدمن و دیگر چهره های کلیدی این حوزه ارائه می دهد. این اثر، درک پیچیدگی های شناخت و توجیه را برای علاقه مندان به فلسفه تحلیلی تسهیل می کند.

فلسفه از دیرباز به دنبال پاسخ به پرسش های بنیادی درباره هستی، ارزش و معرفت بوده است. با آغاز دوران مدرن در قرن هفدهم، تمرکز فلسفه از هستی شناسی به معرفت شناسی تغییر یافت و پرسش هایی درباره ماهیت شناخت و توجیه اهمیت فزاینده ای پیدا کرد. این چرخش، زمینه را برای شکل گیری معرفت شناسی معاصر فراهم آورد؛ شاخه ای از فلسفه تحلیلی که به بررسی عمیق ساختار، مؤلفه ها و حدود شناخت می پردازد. کتاب «نظریه های متاخر توجیه و شناخت» اثر دکتر جلال پیکانی، با زبانی شیوا و تحلیلی دقیق، خوانندگان را به سفری روشنگرانه در این حوزه پیچیده دعوت می کند. این کتاب نه تنها مبانی اساسی معرفت شناسی را تبیین می سازد، بلکه نظریات برجسته ترین فیلسوفان این عرصه را نیز به تفصیل مورد بررسی و نقد قرار می دهد.

در این مقاله، تلاش می شود تا خلاصه ای جامع و تحلیلی از محتوای این کتاب ارزشمند ارائه شود. هدف آن است که با تمرکز بر استدلال های اصلی، چالش ها و نتایج هر نظریه، درکی ساختارمند و عمیق از مباحث پیچیده کتاب برای دانشجویان، پژوهشگران و علاقه مندان به فلسفه فراهم آید. این خلاصه به سه بخش اصلی کتاب، یعنی مناقشه درون گرایی و برون گرایی، نظریه اعتمادگرایی فرایندی آلوین گلدمن و دیگر معرفت شناسان برون گرای شاخص، می پردازد و مسیر فکری و تحولات معرفت شناسی معاصر را به نمایش می گذارد.

مناقشه درون گرایی و برون گرایی در معرفت شناسی معاصر

معرفت شناسی، یا همان علم شناخت، شاخه ای از فلسفه است که به ماهیت، منبع و حدود شناخت می پردازد. این حوزه به طور خاص به شناخت قضیه ای علاقه دارد؛ یعنی آن نوع شناختی که در آن می دانیم چیزی چنین و چنان است، مانند می دانیم که زمین گرد است. این نوع شناخت، برخلاف شناخت چگونگی انجام کارها یا شناخت از راه آشنایی، محور اصلی بحث های معرفت شناختی است. از زمان افلاطون و تحلیل سه جزئی او که شناخت را به باور صادق موجه تعریف می کرد، این پرسش که چه چیزی یک باور را «موجه» می سازد، همواره مورد بحث بوده است.

درون گرایی: بنیان ها و دیدگاه ها

درون گرایی در معرفت شناسی، ریشه های عمیقی در تاریخ فلسفه دارد و بر این ایده استوار است که تمام عوامل تعیین کننده توجیه یک باور باید از نظر شناختی برای شخص قابل دسترس یا درونی باشند. این رویکرد، بر اصل دسترس پذیری تأکید می کند؛ به این معنا که فرد معتقد باید بتواند از طریق تأمل درونی به دلایل یا شواهد توجیه کننده باور خود دسترسی داشته باشد. برای مثال، اگر کسی ادعا کند که می داند فردا باران می بارد، یک درون گرا معتقد است که فرد باید بتواند به دلایل داخلی (مانند مشاهده ابرها، یا پیش بینی هواشناسی که از منابع معتبر است) برای توجیه این باور خود استناد کند. این دسترس پذیری می تواند به صورت آگاهی کامل یا حداقل بالقوه باشد. درون گرایان معمولاً بر این باورند که توجیه، وظیفه ای است که فرد مسئولیت آن را بر عهده دارد و باید از دلایل خود آگاه باشد.

مبنای فرامعرفت شناختی درون گرایی اغلب بر هنجارمندی و مسئولیت پذیری معرفتی تأکید دارد. یعنی فرد باید در شکل گیری باورهایش مسئولانه عمل کند و تنها باورهایی را بپذیرد که از نظر درونی برای او موجه باشند. این رویکرد به معنای آن است که اگر فردی از تمام مراحل و دلایل رسیدن به یک باور آگاه نباشد، نمی توان باور او را کاملاً موجه دانست. از این منظر، ذهن و آگاهی فرد نقش محوری در فرآیند توجیه ایفا می کنند و توجیه، امری کاملاً ذهنی و درونی تلقی می شود.

ظهور برون گرایی و چالش های معرفت شناسی

ظهور برون گرایی در معرفت شناسی، عمدتاً در واکنش به نقایص و چالش های درون گرایی، به ویژه در پرتو مسائل گتیه، شکل گرفت. مسائل گتیه نشان دادند که حتی اگر یک باور صادق و موجه درون گرایانه باشد، ممکن است به دلیل شانس یا عوامل بیرونی نامربوط، همچنان شناخت محسوب نشود. این امر، تحلیل سنتی شناخت را زیر سوال برد و نیاز به رویکردهای جدیدی را برجسته ساخت.

برون گرایان، مؤلفه های کلیدی درون گرایی، از جمله اصل دسترس پذیری، را نقد کردند. آن ها استدلال کردند که عوامل توجیه کننده یک باور لزوماً نیازی نیست که برای فرد قابل دسترس باشند یا او از آن ها آگاهی داشته باشد. در عوض، برون گرایی بر طبیعی گرایی معرفتی تأکید می کند که ریشه در فلسفه کواین دارد. کواین با ترویج طبیعی گرایی، معرفت شناسی را به شاخه ای از علوم تجربی، به ویژه روان شناسی، نزدیک کرد و بر این باور بود که باید به جای تأملات انتزاعی، به چگونگی شکل گیری باورها در فرآیندهای علّی و طبیعی نگاه کرد.

مدعای اصلی برون گرایی این است که توجیه و شناخت، نه بر اساس آگاهی درونی فرد از دلایل، بلکه بر پایه عوامل بیرونی و علّی استوار است. این عوامل می توانند شامل قابلیت اعتماد فرآیندهای شناختی (مانند ادراک حسی، حافظه یا استدلال) یا ارتباط علّی باور با واقعیت باشند. در این میان، آلوین گلدمن به عنوان یکی از تأثیرگذارترین چهره های برون گرا، با طرح نظریه اعتمادگرایی فرایندی، نقشی محوری در این مناقشه ایفا کرد. او بر این باور بود که یک باور موجه است اگر توسط فرآیندهای باورسازی تولید شده باشد که به طور قابل اعتمادی باورهای صادق را تولید می کنند.

تلاش برای تجمیع: فرجام مناقشه درون گرایی و برون گرایی

در اواخر قرن بیستم و اوایل قرن بیست ویکم، با وجود عمق و گستردگی مناقشه بین درون گرایی و برون گرایی، برخی فیلسوفان تلاش کردند تا نقاط مشترکی بیابند یا دیدگاه های این دو مکتب را تلفیق کنند. این تلاش ها نشان دهنده پیچیدگی موضوع و عدم رضایت کامل از هر یک از رویکردها به تنهایی بود. آلوین گلدمن، با وجود جایگاه برجسته اش به عنوان یک برون گرا، خود به دنبال یافتن راهی برای جمع میان اعتمادگرایی و بیّنه گرایی (که غالباً با درون گرایی مرتبط است) بود.

ویلیام آلستون نیز از جمله فیلسوفانی است که تلاش کرد با نظریه روال های باورساز، رویکردی جامع تر را ارائه دهد. او با بررسی اینکه چگونه روال های مختلف باور در جوامع مختلف، مشروعیت خود را کسب می کنند، به نوعی ترکیب از مؤلفه های درونی و بیرونی اشاره کرد. معرفت شناسی فضیلت نیز، با محوریت دادن به فضایل معرفتی فرد، سعی در پل زدن میان این دو دیدگاه داشت. این رویکرد، توجیه را نه صرفاً در عوامل درونی یا بیرونی، بلکه در ویژگی های شخصیت شناختی فرد معتقد و شایستگی های او در رسیدن به باور صادق می دید. این تلاش ها نشان داد که مرزهای میان این دو رویکرد لزوماً مطلق نیستند و امکان تلفیق دیدگاه ها برای رسیدن به فهمی کامل تر از شناخت وجود دارد. آینده این مناقشه نیز همچنان در گرو توسعه نظریه هایی است که بتوانند نقاط قوت هر دو رویکرد را در خود جای دهند و به چالش های آن ها پاسخ دهند.

نظریه اعتمادگرایی فرایندی آلوین گلدمن: رکن اصلی برون گرایی

آلوین گلدمن، یکی از مهم ترین و تأثیرگذارترین فیلسوفان معاصر، جایگاه ویژه ای در فلسفه تحلیلی دارد. او به دلیل رویکردهای طبیعی گرایانه و هنجارگرایانه خود، به عنوان یکی از پیشروان برون گرایی در معرفت شناسی شناخته می شود. گلدمن در آثار خود به دو حوزه اصلی در معرفت شناسی پرداخت: معرفت شناسی اولیه یا فردی و معرفت شناسی اجتماعی. معرفت شناسی فردی، که به طور سنتی محور بحث های معرفت شناختی بوده، به چگونگی شکل گیری شناخت در ذهن یک فرد می پردازد و به عقیده گلدمن، نیازمند کمک علوم شناختی است. در مقابل، معرفت شناسی اجتماعی، به بررسی تأثیر عوامل اجتماعی و محیطی بر شکل گیری معرفت می پردازد و با علوم اجتماعی، به ویژه جامعه شناسی معرفت، ارتباط تنگاتنگی دارد.

منظومه فکری گلدمن، پاسخی به چالش های مسائل گتیه بود و به دنبال ارائه تحلیلی قوی تر و معتبرتر از شناخت و توجیه بود که از اشکالات درون گرایی رها باشد. او با تأکید بر فرآیندهای واقعی که منجر به باور می شوند، مسیری جدید در معرفت شناسی باز کرد که تأثیرات گسترده ای بر این حوزه گذاشت.

نظریه های اولیه گلدمن و ایرادات وارده

پیش از رسیدن به نظریه اعتمادگرایی فرایندی، گلدمن دو نظریه مهم دیگر را در تحلیل شناخت ارائه داد که هر کدام با چالش هایی روبرو شدند:

نظریه علّی شناخت: تبیین و نقد

نظریه علّی گلدمن، که در سال های اولیه فعالیت او مطرح شد، پیشنهاد می کرد که برای آنکه یک باور به منزله شناخت تلقی شود، باید به صورت علّی با واقعیتی که آن را صادق می کند، مرتبط باشد. به عبارت دیگر، واقعیتی که باور را صادق می سازد، باید علت ایجاد آن باور در ذهن فرد باشد. برای مثال، اگر کسی می بیند که گلدانی روی میز است، باور او به وجود گلدان روی میز، شناختی محسوب می شود اگر وجود واقعی گلدان، علت ادراک او و در نتیجه باور او باشد. اما این نظریه با ایرادات متعددی روبرو شد. یکی از مهم ترین آن ها، ناتوانی در توضیح شناخت های مبتنی بر استدلال و استنتاج بود که رابطه علّی مستقیمی با واقعیت بیرونی ندارند. همچنین، مواردی که باورهای صادق به علل غیرمرتبط یا نامتعارف نسبت داده می شدند، این نظریه را تضعیف می کرد.

نظریه تمایز و معرفت: بررسی چالش ها

پس از نظریه علّی، گلدمن نظریه دیگری را به نام نظریه تمایز مطرح کرد. این نظریه بر این ایده متمرکز بود که برای داشتن شناخت، فرد باید بتواند مورد باور را از موارد مشابه اما کاذب تمییز دهد. یعنی فرد باید بتواند در جهان های ممکن نزدیک، تشخیص دهد که آیا باور او صادق است یا خیر. به عنوان مثال، اگر کسی سگ را ببیند، باید بتواند آن را از گربه ای که ممکن است در شرایط مشابه دیده شود، تمییز دهد. این نظریه نیز با چالش هایی روبرو شد، به ویژه در مورد اطلاعات اضافی یا مواردی که تمایز ممکن نیست اما شناخت همچنان وجود دارد. این ایرادات، گلدمن را به سمت توسعه نظریه جامع تر و قوی تری سوق داد.

مفهوم محوری: فرایند اعتمادپذیر در توجیه و شناخت

پاسخ گلدمن به چالش های نظریه های پیشین و مسائل گتیه، در قالب اعتمادگرایی فرایندی (Process Reliabilism) شکل گرفت. این نظریه، که یکی از برجسته ترین رویکردهای برون گرایانه در معرفت شناسی است، مفهوم محوری فرایند باورساز قابل اعتماد را معرفی می کند. بر اساس این نظریه، یک باور، موجه است اگر و تنها اگر توسط فرآیندهایی تولید شده باشد که به طور قابل اعتمادی باورهای صادق را تولید می کنند. منظور از قابل اعتماد بودن این است که این فرآیندها در اکثر موارد به باورهای صادق منجر شوند و درصد خطای آن ها کم باشد.

در این نظریه، مؤلفه های شناخت و توجیه از آگاهی درونی فرد جدا می شوند. توجیه دیگر نیازی به دسترس پذیری درونی ندارد؛ بلکه به کارایی عینی فرآیندهای شناختی در محیط بیرونی وابسته است. به عنوان مثال، ادراک حسی، حافظه و استدلال استقرایی، فرآیندهایی هستند که در شرایط عادی، به طور قابل اعتمادی باورهای صادق را تولید می کنند. بنابراین، باوری که از طریق این فرآیندها حاصل شده باشد، حتی اگر فرد از جزئیات فنی عملکرد این فرآیندها آگاه نباشد، موجه تلقی می شود. این رویکرد، تحولی عمیق در فهم ما از توجیه و شناخت ایجاد کرد و آن را به علوم طبیعی، به ویژه علوم شناختی، نزدیک تر ساخت.

انواع توجیه و کارکردها در دیدگاه گلدمن

گلدمن در نظریه اعتمادگرایی خود، بین توجیه قوی و توجیه ضعیف تمایز قائل می شود. توجیه قوی به کارایی فرایندها در تولید باورهای صادق در ساحت فرایندها و روش ها اشاره دارد، در حالی که توجیه ضعیف ممکن است به مواردی اطلاق شود که فرایند باورساز، کمتر قابل اعتماد است اما همچنان در شرایط خاصی توجیه را فراهم می کند. این تمایز نشان می دهد که توجیه یک امر مطلق نیست و می تواند درجاتی داشته باشد.

گلدمن همچنین معرفت شناسی را به دو دسته معرفت شناسی عامیانه و معرفت شناسی علمی تقسیم می کند. معرفت شناسی عامیانه به بررسی نحوه توجیه باورها در زندگی روزمره می پردازد، در حالی که معرفت شناسی علمی با استفاده از روش های علوم تجربی، به تحلیل دقیق تر فرآیندهای شناختی و قابلیت اعتماد آن ها می پردازد. این تقسیم بندی، ارتباط عمیق معرفت شناسی گلدمن را با علوم شناختی و سایر علوم تجربی برجسته می سازد. از دیدگاه او، برای فهم کامل شناخت، باید به ساختار و عملکرد واقعی ذهن انسان توجه کرد، نه فقط به تأملات فلسفی انتزاعی.

چالش ها و نقدهای اساسی بر اعتمادگرایی گلدمن

با وجود تأثیرگذاری فراوان نظریه اعتمادگرایی گلدمن، این نظریه نیز با چالش ها و نقدهای مهمی روبرو شده است:

ایراد ارزش مضاعف شناخت: واکاوی و راه حل ها

یکی از مهم ترین ایرادات وارد بر اعتمادگرایی، ایراد ارزش مضاعف شناخت (The Value Problem) است. این ایراد مطرح می کند که اگر شناخت صرفاً باوری باشد که از طریق یک فرایند قابل اعتماد به دست آمده، چه تفاوت ارزشی بین یک باور صادق که به صورت تصادفی به دست آمده و یک باور صادق که از طریق یک فرایند قابل اعتماد حاصل شده، وجود دارد؟ به نظر می رسد که شناخت، ارزشی فراتر از صرفاً باور صادق دارد. گلدمن و دیگر اعتمادگرایان در پاسخ به این ایراد، تلاش کرده اند تا تفاوت میان ارزش بنیادی و ارزش ابزاری را مطرح کنند. آن ها استدلال می کنند که قابلیت اعتماد فرایند، ارزش ابزاری را به باور می افزاید، زیرا احتمال دستیابی به باورهای صادق در آینده را افزایش می دهد.

ایراد شناخت آسان: تبیین و پاسخ ها

ایراد دیگر، ایراد شناخت آسان (The Easy Knowledge Problem) است. این ایراد نشان می دهد که اعتمادگرایی ممکن است منجر به پذیرش شناخت هایی شود که به صورت آسان یا بی نیاز از شواهد کافی به دست آمده اند. برای مثال، اگر فردی با دیدن دست خود باور کند که دست دارد، و فرایند ادراکی او قابل اعتماد است، به نظر می رسد که او بدون نیاز به شواهد بیشتر، به این شناخت دست یافته است. اما منتقدان استدلال می کنند که برای رد شکاکیت یا اثبات قابلیت اعتماد فرایندهای ادراکی، به شواهد مستقلی نیاز داریم که اعتمادگرایی به آسانی نمی تواند آن ها را فراهم کند. گلدمن به این ایراد با ارائه تمایزاتی در انواع فرایندها و سطح ارزیابی آن ها پاسخ داده و تلاش کرده است نشان دهد که اعتمادگرایی لزوماً منجر به شناخت های بی بنیاد نمی شود.

جمع بندی: تأثیر و نوآوری های اعتمادگرایی گلدمن

با تمام چالش هایی که نظریه اعتمادگرایی فرایندی با آن ها روبرو بوده است، نمی توان از نوآوری ها و تأثیرات گسترده این نظریه بر معرفت شناسی معاصر چشم پوشی کرد. آلوین گلدمن با جابه جا کردن محور توجیه از دسترس پذیری درونی به قابلیت اعتماد بیرونی فرآیندها، افق های جدیدی را در این حوزه گشود. او با نزدیک کردن معرفت شناسی به علوم تجربی، به ویژه علوم شناختی، رویکردی واقع گرایانه تر به چگونگی دستیابی انسان به شناخت ارائه داد. این نظریه، نه تنها پاسخی قدرتمند به مسائل گتیه بود، بلکه بستری را برای بحث های عمیق تر درباره رابطه ذهن، جهان و فرآیندهای شناختی فراهم آورد. اعتمادگرایی گلدمن به عنوان یکی از ستون های اصلی برون گرایی، همچنان موضوع بحث و توسعه در معرفت شناسی فلسفه تحلیلی است.

برون گرایی در معرفت شناسی، با تمرکز بر عوامل بیرونی و علّی در توجیه و شناخت، تحولی بنیادین در نحوه درک ما از دانش و اعتبار باورها ایجاد کرده است.

چهره های شاخص برون گرایی در معرفت شناسی معاصر

جدا از آلوین گلدمن، فیلسوفان برجسته دیگری نیز در توسعه و غنای رویکرد برون گرایانه در معرفت شناسی نقش داشته اند که نظریات آن ها به فهم عمیق تر و جامع تر از شناخت کمک شایانی کرده است. کتاب «نظریه های متاخر توجیه و شناخت» به تفصیل به این چهره ها و ایده های محوری آن ها می پردازد.

رابرت نوزیک و نظریه ردگیری: پاسخی به شکاکیت

رابرت نوزیک، فیلسوف آمریکایی، با طرح نظریه ردگیری (Tracking Theory) در کتاب انارشی، دولت، و آرمان شهر، رویکردی منحصربه فرد برای تعریف شناخت و مقابله با شکاکیت ارائه داد. بر اساس نظریه نوزیک، برای اینکه فردی بداند P، سه شرط باید برآورده شود: ۱) P صادق باشد. ۲) فرد P را باور داشته باشد. ۳) باور فرد به P باید حساسیت و التزام (adherence) داشته باشد. حساسیت به این معنی است که اگر P صادق نبود، فرد P را باور نمی داشت. التزام نیز به این معناست که اگر P صادق می بود، فرد P را باور می داشت. این دو شرط به معنای آن است که باور فرد به نحوی با حقیقت ردگیری شود و نسبت به تغییرات در حقیقت حساس باشد.

هدف اصلی نوزیک از این نظریه، ارائه پاسخی به استدلال های شکاکانه بود که ادعا می کردند ما نمی توانیم شناخت داشته باشیم. با تمرکز بر ردگیری حقیقت، او سعی کرد نشان دهد که چگونه باورهای ما، حتی در مواجهه با سناریوهای شکاکانه (مانند مغز در خمره)، می توانند به معنای واقعی کلمه، شناخت باشند. اما نظریه نوزیک نیز با نقدهایی مواجه شد، از جمله پیچیدگی در تعریف جهان های ممکن نزدیک و مشکلاتی در نحوه برخورد با شناخت های استنتاجی.

آلوین پلانتینگا: کارکرد درست و معرفت شناسی اصلاح شده

آلوین پلانتینگا، فیلسوف برجسته الهیاتی و معرفت شناسی، یکی دیگر از چهره های مهم برون گرایی است. پلانتینگا به شدت به نقد معرفت شناسی سنتی و بیّنه گرایی پرداخت که بر لزوم ارائه شواهد و دلایل درونی برای توجیه باورها تأکید داشت. او این رویکرد را برای توضیح بسیاری از باورهای بنیادی، به ویژه باورهای دینی، ناکافی می دانست.

پلانتینگا نظریه کارکرد درست (Proper Function Theory) را مطرح کرد که بر این ایده استوار است که یک باور موجه است اگر توسط قوای شناختی ای تولید شده باشد که به طور درست و مطابق با طرح ساختاری خود کار می کنند. این طرح ساختاری می تواند به صورت طبیعی یا الهی تعریف شود و اشاره به این دارد که قوای شناختی ما برای دستیابی به حقیقت طراحی شده اند. این نظریه، زمینه ساز معرفت شناسی اصلاح شده او شد که در آن برخی باورها، از جمله باور به خدا، می توانند باورهای پایه

معقول (properly basic beliefs) باشند و بدون نیاز به شواهد دیگر، موجه تلقی شوند. با این حال، نظریه پلانتینگا نیز با نقدهایی روبرو شد؛ از جمله اتهام نسبی گرایی و بی مبنا ساختن باورهای دینی برای کسانی که طرح ساختاری الهی را نمی پذیرند. او به این نقدها با تأکید بر شرایط و محیط های خاصی که در آن قوای شناختی به درستی کار می کنند، پاسخ داده است.

ویلیام آلستون و نظریه روال های باورساز: نوآوری در توجیه باورها

ویلیام آلستون، فیلسوف معاصر آمریکایی، با نظریه روال های باورساز (Doxastic Practices) خود، رویکردی نوآورانه در معرفت شناسی ارائه داد. او به جای تمرکز بر باورهای فردی، به روال های (practices) جمعی و اجتماعی ای توجه می کند که در تولید و توجیه باورها نقش دارند. آلستون استدلال می کند که ما به طور ناگزیر درگیر روال های باورساز مختلفی هستیم (مانند ادراک حسی، حافظه، استدلال، یا حتی روال های دینی) و اعتبار این روال ها را باید از درون خودشان ارزیابی کنیم.

او مفهوم دور معرفتی را مطرح می کند؛ به این معنا که برای توجیه یک روال باورساز، نهایتاً باید به همان روال یا روال های مشابه اعتماد کرد. آلستون می پذیرد که ما نمی توانیم اعتبار نهایی یک روال باورساز را از بیرون آن ثابت کنیم، اما این به معنای بی اعتباری آن نیست. اهمیت نظریه انقلابی آلستون در این است که توجیه را از یک مسئله صرفاً فردی و درونی به یک پدیده اجتماعی و روالی تبدیل می کند. او بر این باور است که اعتمادپذیری روال ها، عنصر کلیدی در توجیه باورهاست و این ایده ملزوم مبنا را که توجیه نهایی باید از جایی آغاز شود، به نحوی متفاوت تفسیر می کند.

ارنست سوزا: معرفت شناسی فضیلت و مفهوم شایستگی

ارنست سوزا، یکی از پیشگامان معرفت شناسی فضیلت (Virtue Epistemology)، رویکردی جدید به توجیه و شناخت ارائه داد که بر شایستگی (competence) فرد معتقد تأکید دارد. سوزا معتقد است که برای داشتن شناخت، تنها داشتن باور صادق موجه کافی نیست، بلکه این باور باید ناشی از فضایل معرفتی یا شایستگی های فرد باشد. شایستگی در اینجا به معنای قابلیت ها یا توانایی های فکری است که فرد را قادر می سازد تا به درستی به حقیقت دست یابد.

او بین توجیه (justification) و شایستگی تمایز قائل می شود؛ توجیه بیشتر به دلایل و شواهد اشاره دارد، در حالی که شایستگی به خود فرد و ویژگی های او باز می گردد. همچنین، سوزا مفهوم مؤدی به صدق بودن در حد و حدود خویش را مطرح می کند که به معنای این است که فضایل معرفتی در محیط و شرایط خاصی به کار می روند و در آن شرایط، به احتمال زیاد به باورهای صادق منجر می شوند. نقدهای وارد بر معرفت شناسی فضیلت سوزا عمدتاً بر ابهام در تعریف فضایل معرفتی و چگونگی تشخیص آن ها متمرکز است.

لیندا زاگزبسکی: فضایل ذهن و حیات انضمامی

لیندا زاگزبسکی، یکی دیگر از معرفت شناسان برجسته در حوزه معرفت شناسی فضیلت، رویکردی را تحت عنوان معرفت شناسی فضیلت اخلاقی (Moral Virtue Epistemology) توسعه داد. او بر نقش فضایل ذهن یا فضایل فکری که به فضایل اخلاقی شباهت دارند، در دستیابی به معرفت تأکید می کند. از نظر زاگزبسکی، شناخت نه فقط یک حالت ذهنی، بلکه یک دستاوردی است که از انگیزه و تلاش فرد برای دستیابی به حقیقت ناشی می شود. او معتقد است که یک باور، زمانی شناخت محسوب می شود که از یک عمل فکری مسئولانه و مبتنی بر فضیلت ناشی شده باشد.

زاگزبسکی به شدت اعتمادگرایی گلدمن را نقد می کند و معتقد است که اعتمادگرایی نمی تواند به طور کامل ارزش شناخت را توضیح دهد. او بر ارتباط عمیق معرفت شناسی با حیات انضمامی و ابعاد اخلاقی وجود انسان تأکید دارد. نقدهای وارد بر معرفت شناسی فضیلت زاگزبسکی نیز عمدتاً به ابهام در ارتباط میان فضایل اخلاقی و فضایل معرفتی و چگونگی ارزیابی عینی فضایل ذهن باز می گردد. با این حال، رویکرد او افق های جدیدی را در ارتباط معرفت شناسی با اخلاق و زندگی عملی گشوده است و آینده این رویکرد، همچنان نویدبخش بحث های تازه در فلسفه است.

این فلاسفه برجسته، هر یک با نظریات منحصربه فرد خود، به غنای معرفت شناسی برون گرایانه افزوده اند و درک ما را از چگونگی دستیابی به شناخت و توجیه باورها، به مراتب عمیق تر و جامع تر ساخته اند.

نتیجه گیری: چشم اندازی نو به جهان شناخت

سفر در لایه های عمیق کتاب «نظریه های متاخر توجیه و شناخت» اثر جلال پیکانی، چشم اندازی بی نظیر به تحولات و مناقشات کلیدی معرفت شناسی معاصر به ارمغان می آورد. این کتاب، با تمرکز بر مناقشه بنیادین درون گرایی و برون گرایی، نه تنها ریشه های این دو رویکرد را واکاوی می کند، بلکه با معرفی نظریه های پیشرو فیلسوفانی چون آلوین گلدمن، رابرت نوزیک، آلوین پلانتینگا، ویلیام آلستون، ارنست سوزا و لیندا زاگزبسکی، ابعاد پیچیده شناخت و توجیه را روشن می سازد.

این اثر ارزشمند، با ارائه ی تحلیل هایی دقیق و مستند، نقش مهمی در تبیین و نقد نظریه هایی ایفا می کند که مسیر معرفت شناسی فلسفه تحلیلی را در دهه های اخیر شکل داده اند. از اعتمادگرایی فرایندی گلدمن که توجیه را بر قابلیت اعتماد فرآیندهای باورساز استوار می کند، تا نظریه ردگیری نوزیک که با رویکردی خاص به شکاکیت پاسخ می دهد، و از نظریه کارکرد درست پلانتینگا که به باورهای پایه می پردازد، تا روال های باورساز آلستون و معرفت شناسی فضیلت سوزا و زاگزبسکی که بر نقش فضایل و شایستگی های معرفتی تأکید دارند، هر بخش از کتاب بینش های جدیدی را ارائه می دهد. این خلاصه نیز تلاش کرد تا با زبانی شیوا و تحلیلی ساختارمند، این مباحث پیچیده را برای مخاطبان قابل فهم تر سازد و دیدگاهی جامع از محتوای غنی کتاب «نظریه های متاخر توجیه و شناخت» ارائه دهد.

در نهایت، این مقاله به عنوان راهنمایی برای ورود به دنیای غنی و پرچالش معرفت شناسی معاصر عمل می کند. پیشنهاد می شود برای تعمیق بیشتر در این مباحث، مطالعه کامل کتاب «نظریه های متاخر توجیه و شناخت» را در برنامه خود قرار دهید؛ زیرا جزئیات و ظرایف هر نظریه تنها با مراجعه به متن اصلی به طور کامل قابل درک است. این کتاب نه تنها برای دانشجویان و پژوهشگران فلسفه، بلکه برای هر علاقه مندی که به دنبال فهم عمیق تر از چگونگی دستیابی انسان به حقیقت و شناخت است، اثری بی بدیل خواهد بود. نظرات و پرسش های خود را در بخش دیدگاه ها با ما در میان بگذارید تا گفت وگویی سازنده حول این موضوعات ارزشمند شکل گیرد.