فستیوالی به بلندی بلندترین شب سال
شب یلدا این فستیوال کهن نه تنها بلندترین شب سال را به ما یادآوری می کند بلکه یادآور سنت ها دورهمی ها و گنجینه های فرهنگی است که از نیاکانمان به ارث رسیده اند. در این شب خانواده ها گرد هم می آیند سفره ای رنگین می چینند و با قصه ها شعرها و آیین های خاص طولانی ترین شب سال را جشن می گیرند. اما یلدا فقط یک شب نشینی ساده نیست؛ بلکه نمادی از امید روشنایی و پیروزی نهایی نور بر تاریکی است. در این میان سوالاتی در ذهن شکل می گیرد: فلسفه این جشن چیست؟ چگونه در نقاط مختلف ایران برگزار می شود؟ و چه ارتباطی با جشن های دیگر فرهنگ ها دارد؟ در این مقاله به این پرسش ها پاسخ می دهیم و به بررسی عمیق تر این آیین باستانی می پردازیم تا دریابیم چرا یلدا جشنی به بلندی یک فرهنگ همچنان در قلب ما زنده است.
تاریخچه یلدا از دوران باستان تا به امروز
شب یلدا جشنی باستانی با قدمتی هزاران ساله ریشه در باورها و آیین های کهن ایرانیان دارد. شواهد نشان می دهد که این جشن به عنوان یک آیین کشاورزی از دوران تمدن های اولیه در فلات ایران شکل گرفته است. در آن زمان جوامع کشاورزی با توجه به تغییرات فصلی و تاثیر آن بر زندگی خود اهمیت ویژه ای برای گردش خورشید قائل بودند. با آغاز فصل سرما و کوتاه شدن روزها نگرانی از غلبه تاریکی و نابودی محصولات کشاورزی در میان مردم رواج داشت. به همین دلیل شب یلدا به عنوان طولانی ترین شب سال نمادی از این ترس و نگرانی بود. اما با طلوع خورشید در فردای آن شب امید به بازگشت روشنایی و باروری دوباره طبیعت در دل ها زنده می شد. به تدریج این باورها و آیین ها به شکل یک جشن مذهبی و فرهنگی درآمده و نسل به نسل منتقل شدند. در دوران باستان ایرانیان در این شب آتش روشن می کردند نیایش می کردند و با خوردن میوه ها و خوراکی های خاص از خداوند طلب برکت و فراوانی می کردند. این آیین ها با گذشت زمان و تغییر حکومت ها دستخوش تغییراتی شدند اما هسته اصلی آن ها یعنی جشن گرفتن پیروزی نور بر تاریکی و امید به آینده همچنان حفظ شد. امروزه شب یلدا به عنوان یک جشن ملی در ایران گرامی داشته می شود و مردم با دورهمی های خانوادگی اجرای آیین های سنتی و صرف خوراکی های مخصوص این شب را جشن می گیرند.
هدف نامگذاری و فلسفه شب یلدا
نام گذاری شب یلدا ریشه در زبان سریانی دارد جایی که واژه «یلدا» به معنای «تولد» است. این نام گذاری به باورهای باستانی ایرانیان اشاره دارد که معتقد بودند در این شب خورشید دوباره متولد می شود و روشنایی بر تاریکی غلبه می کند. فلسفه اصلی شب یلدا گرامیداشت این زایش نور و امید به آینده است. در واقع ایرانیان باستان با برگزاری این جشن نه تنها طولانی ترین شب سال را سپری می کردند بلکه با نیایش و اجرای آیین های خاص از خداوند می خواستند که خورشید را دوباره به جهان بازگرداند و زندگی را به طبیعت ببخشد. این باور با مفهوم «مهر» یا «میترا» نیز پیوند دارد ایزدی که در فرهنگ ایرانی نماد خورشید پیمان و دوستی است. در شب یلدا پیروان آیین مهر تولد دوباره این ایزد را جشن می گرفتند و با روشن کردن آتش و خوردن خوراکی های خاص از او طلب برکت و فراوانی می کردند. به طور کلی هدف از نام گذاری و برگزاری شب یلدا یادآوری اهمیت نور و روشنایی در زندگی امید به آینده ای روشن تر و گرامیداشت ارزش های انسانی مانند دوستی مهربانی و همبستگی است.
آیین های متفاوت یلدا در نقاط مختلف ایران
شب یلدا جشنی باستانی است که در سراسر ایران با آداب و رسوم متنوعی برگزار می شود. این تنوع نشان دهنده غنای فرهنگی و تاریخی این سرزمین است و هر منطقه با توجه به شرایط جغرافیایی باورها و سنت های خود آیین های خاصی را در این شب اجرا می کند. در ادامه به برخی از این آیین های متفاوت اشاره می کنیم:
سفره شب چله رنگ و بوی سنت ایرانی
سفره شب چله یکی از مهم ترین ارکان این جشن باستانی است که با رنگ ها طعم ها و نمادهای خاص خود جلوه ای از سنت های ایرانی را به نمایش می گذارد. این سفره معمولاً با میوه های پاییزی و زمستانی آجیل شیرینی و خوراکی های محلی تزئین می شود. هر یک از این خوراکی ها نمادی از یک مفهوم خاص هستند. به عنوان مثال انار به عنوان نماد باروری و برکت هندوانه به عنوان نماد گرما و روشنایی و آجیل به عنوان نماد سلامتی و طول عمر در سفره شب چله قرار می گیرند. علاوه بر این در برخی مناطق ایران خوراکی های خاصی مانند کدو حلوایی لبو شلغم و آش نیز در سفره شب چله دیده می شوند. نحوه چیدمان سفره نیز در مناطق مختلف متفاوت است. در برخی مناطق سفره را روی زمین پهن می کنند و در برخی دیگر از میز استفاده می کنند. همچنین در برخی مناطق سفره را با شمع گل و سبزه نیز تزئین می کنند. به طور کلی سفره شب چله نمادی از فراوانی برکت سلامتی و شادی است و با هدف گرامیداشت این شب باستانی چیده می شود.
شاهنامه خوانی و فال حافظ
شاهنامه خوانی و تفأل به دیوان حافظ دو آیین دیرینه و پرطرفدار در شب یلدا هستند که ریشه در فرهنگ و ادب غنی ایران دارند. شاهنامه خوانی به معنای خواندن داستان های حماسی شاهنامه فردوسی یادآور تاریخ و هویت ملی ایرانیان است. در این شب بزرگان خانواده یا افراد علاقه مند به خواندن ابیاتی از شاهنامه می پردازند و با نقل داستان های رستم سهراب سیاوش و دیگر پهلوانان شور و هیجانی خاص به جمع می بخشند. تفأل به دیوان حافظ نیز به معنای باز کردن تصادفی یک صفحه از دیوان حافظ و خواندن غزلی از آن به نیت گرفتن فال است. این آیین با باور به قدرت پیشگویی شعر حافظ به عنوان یک سرگرمی و تفریح در شب یلدا انجام می شود. افراد حاضر در جمع با نیت خاصی دیوان حافظ را باز می کنند و غزلی را که در آن صفحه آمده است به عنوان پاسخ به نیت خود تفسیر می کنند. شاهنامه خوانی و فال حافظ نه تنها به عنوان دو آیین سنتی در شب یلدا اجرا می شوند بلکه به عنوان دو نماد از فرهنگ و ادب ایران در این شب گرامی داشته می شوند.
آیین های رایج چله در آذربایجان
در آذربایجان شب یلدا با نام «چیلله گئجه سی» شناخته می شود و آداب و رسوم خاص خود را دارد. یکی از مهم ترین این آداب فرستادن «خونچا» یا سبد هدیه برای نوعروسان است. این سبد شامل میوه های تزئین شده شیرینی آجیل و لباس های زمستانی است و از طرف خانواده داماد به خانه عروس فرستاده می شود. همچنین در این شب خانواده ها دور هم جمع می شوند و با خوردن غذاهای محلی مانند «قورمه سبزی» «آش دوغ» و «حلوا» شب را به شادی می گذرانند. یکی دیگر از رسوم جالب در آذربایجان بازی های محلی است. در این شب کودکان و بزرگسالان با انجام بازی هایی مانند «تاپماجا» (چیستان) «اوزوک اویونو» (بازی انگشتر) و «قیش قیش» (بازی زمستانی) لحظات خوشی را سپری می کنند. علاوه بر این در برخی مناطق آذربایجان مردم در این شب به زیارت قبور می روند و برای درگذشتگان خود طلب آمرزش می کنند.
آیین های رایج چله در اصفهان
در اصفهان شب یلدا با نام «شب چله» شناخته می شود و آداب و رسوم خاص خود را دارد. یکی از مهم ترین این آداب دورهمی خانوادگی در خانه بزرگترها است. در این شب فامیل و بستگان در خانه پدربزرگ یا مادربزرگ جمع می شوند و با خوردن آجیل میوه و شیرینی شب را به شادی می گذرانند. یکی از خوراکی های خاص شب چله در اصفهان «جوزقند» است. این شیرینی از گردو بادام پسته و شکر تهیه می شود و طعم بسیار لذیذی دارد. همچنین در این شب مردم اصفهان به شاهنامه خوانی و فال حافظ نیز می پردازند. بزرگان خانواده داستان های حماسی شاهنامه را برای جوان ترها نقل می کنند و با تفأل به دیوان حافظ از آینده خود خبر می گیرند. یکی دیگر از رسوم جالب در اصفهان فرستادن «چله ای» برای نوعروسان است. این هدیه شامل میوه شیرینی آجیل و لباس های زمستانی است و از طرف خانواده داماد به خانه عروس فرستاده می شود.
آیین های رایج چله در خراسان
در خراسان شب یلدا با نام «شب چله» یا «چله نشینی» شناخته می شود و آداب و رسوم خاص خود را دارد. یکی از مهم ترین این آداب تهیه «کف» است. این شیرینی سنتی از ریشه گیاهی به نام «چوبک» تهیه می شود و طعم بسیار لذیذی دارد. برای تهیه کف ریشه چوبک را در آب خیسانده و پس از جوشاندن آن را با دسته های چوب انار هم می زنند تا به صورت کف سفت درآید. سپس به آن شکر یا شیره انگور اضافه می کنند و میل می کنند. همچنین در این شب خانواده ها دور هم جمع می شوند و با خوردن آجیل میوه و شیرینی شب را به شادی می گذرانند. یکی از میوه های خاص شب چله در خراسان «هندوانه» است. مردم خراسان معتقدند که خوردن هندوانه در این شب از تشنگی در تابستان جلوگیری می کند. علاوه بر این در این شب مردم خراسان به شاهنامه خوانی و فال حافظ نیز می پردازند. بزرگان خانواده داستان های حماسی شاهنامه را برای جوان ترها نقل می کنند و با تفأل به دیوان حافظ از آینده خود خبر می گیرند. یکی دیگر از رسوم جالب در خراسان فرستادن «خمچه» برای نوعروسان است. این هدیه شامل لباس کفش زمستانی و کادوهای دیگر است و از طرف خانواده داماد به خانه عروس فرستاده می شود.
آیین های رایج چله در بوشهر
در بوشهر شب یلدا با نام «شب چله» شناخته می شود و آداب و رسوم ساده اما صمیمی خود را دارد. یکی از مهم ترین این آداب دورهمی خانوادگی در خانه بزرگترها است. در این شب فامیل و بستگان در خانه پدربزرگ یا مادربزرگ جمع می شوند و با خوردن آجیل میوه و شیرینی شب را به شادی می گذرانند. یکی از میوه های خاص شب چله در بوشهر «هندوانه» است. مردم بوشهر معتقدند که خوردن هندوانه در این شب از گرمازدگی در تابستان جلوگیری می کند. همچنین در این شب مردم بوشهر به قصه گویی و خاطره بازی نیز می پردازند. بزرگان خانواده داستان های قدیمی و خاطرات شیرین خود را برای جوان ترها نقل می کنند و با این کار پیوند بین نسل ها را تقویت می کنند. یکی دیگر از رسوم جالب در بوشهر فرستادن «هدیه» برای نوعروسان است. این هدیه شامل میوه شیرینی و لباس های محلی است و از طرف خانواده داماد به خانه عروس فرستاده می شود.
آیین های رایج چله در فارس
در فارس شب یلدا با نام «شب چله» شناخته می شود و آداب و رسوم خاص خود را دارد. یکی از مهم ترین این آداب تهیه «سفره یلدا» است. این سفره با انواع میوه ها آجیل شیرینی و خوراکی های محلی تزئین می شود. یکی از میوه های خاص شب چله در فارس «انار» است. مردم فارس معتقدند که خوردن انار در این شب از بیماری ها در زمستان جلوگیری می کند. همچنین در این شب مردم فارس به شاهنامه خوانی و فال حافظ نیز می پردازند. بزرگان خانواده داستان های حماسی شاهنامه را برای جوان ترها نقل می کنند و با تفأل به دیوان حافظ از آینده خود خبر می گیرند. یکی دیگر از رسوم جالب در فارس فرستادن «چله ای» برای نوعروسان است. این هدیه شامل میوه شیرینی آجیل و لباس های زمستانی است و از طرف خانواده داماد به خانه عروس فرستاده می شود. سفره شب یلدا در شیراز به اندازه سفره نوروز رنگین است و در آن انواع میوه ها و خوراکی ها برای هر سلیقه ای یافت می شود.
آیین های رایج چله در مازندران
در مازندران شب یلدا با نام «چله شو» شناخته می شود و آداب و رسوم خاص خود را دارد. یکی از مهم ترین این آداب تهیه «می زد» است. می زد سفره ای است که با انواع میوه ها آجیل شیرینی و خوراکی های محلی تزئین می شود. یکی از میوه های خاص شب چله در مازندران «ازگیل» است. مردم مازندران معتقدند که خوردن ازگیل در این شب از سرماخوردگی در زمستان جلوگیری می کند. همچنین در این شب مردم مازندران به قصه گویی و خاطره بازی نیز می پردازند. بزرگان خانواده داستان های قدیمی و خاطرات شیرین خود را برای جوان ترها نقل می کنند و با این کار پیوند بین نسل ها را تقویت می کنند. یکی دیگر از رسوم جالب در مازندران فرستادن «چله ای» برای نوعروسان است. این هدیه شامل میوه شیرینی آجیل و لباس های زمستانی است و از طرف خانواده داماد به خانه عروس فرستاده می شود. در غرب مازندران خوردن سبزی پلو با ماهی اردک یا مرغ از رسوم اصلی شب چله است.
یلدا و شباهت آن با جشن های دیگر اقوام
شب یلدا جشنی باستانی با ریشه های عمیق در فرهنگ ایرانی تنها جشنی نیست که در این زمان از سال برگزار می شود. بسیاری از اقوام و ملل دیگر نیز در حوالی انقلاب زمستانی جشن هایی مشابه با یلدا دارند که نشان دهنده اهمیت این زمان از سال در زندگی انسان ها است. این جشن ها با وجود تفاوت های ظاهری در مفاهیم و اهداف مشترکی ریشه دارند؛ گرامیداشت نور امید به آینده و همبستگی اجتماعی.
آیین میتراییسم در روم باستان
آیین میتراییسم یک آیین باستانی با ریشه های ایرانی بود که در دوران امپراتوری روم رواج یافت. این آیین بر پایه پرستش ایزد میترا نماد خورشید پیمان و دوستی استوار بود. پیروان میتراییسم معتقد بودند که میترا در غاری متولد شده و با کشتن یک گاو نر زندگی را به جهان بخشیده است. آن ها در زمان انقلاب زمستانی جشنی به نام «ناتالیس سولیس اینویکتی» (تولد خورشید شکست ناپذیر) برگزار می کردند و تولد دوباره میترا را جشن می گرفتند. در این جشن آتش روشن می کردند نیایش می کردند و با خوردن نان و شراب مقدس از میترا طلب برکت و فراوانی می کردند. آیین میتراییسم تاثیر زیادی بر فرهنگ و هنر روم باستان گذاشت و بسیاری از نمادها و آیین های آن در مسیحیت نیز وارد شد.
کریسمس
کریسمس جشنی مسیحی است که در روز ۲۵ دسامبر به مناسبت تولد عیسی مسیح برگزار می شود. این جشن با وجود ریشه های مذهبی به یک جشن فرهنگی و اجتماعی تبدیل شده است و در سراسر جهان گرامی داشته می شود. در کریسمس خانواده ها دور هم جمع می شوند درخت کریسمس را تزئین می کنند به یکدیگر هدیه می دهند و با خوردن غذاهای خاص این روز را جشن می گیرند. بسیاری از محققان معتقدند که کریسمس ریشه در جشن های باستانی انقلاب زمستانی دارد و از آیین های میتراییسم و ساتورنالیا الهام گرفته است. به عنوان مثال روشن کردن شمع و آتش تزئین درخت و هدیه دادن از جمله آیین هایی هستند که در هر دو جشن یلدا و کریسمس دیده می شوند.
ساتورنالیا روم باستان
ساتورنالیا یک جشن باستانی رومی بود که در روز ۱۷ دسامبر آغاز می شد و تا هفت روز ادامه داشت. این جشن به افتخار ساتورن ایزد کشاورزی و باروری برگزار می شد و نمادی از پایان فصل برداشت و آغاز فصل استراحت بود. در ساتورنالیا مردم از کار دست می کشیدند به یکدیگر هدیه می دادند و با خوردن غذاهای لذیذ و نوشیدن شراب به شادی می پرداختند. در این جشن بردگان نیز از آزادی موقت برخوردار بودند و می توانستند با اربابان خود هم نشین شوند. ساتورنالیا یک جشن پرشور و مفرح بود که تاثیر زیادی بر فرهنگ و هنر روم باستان گذاشت. بسیاری از محققان معتقدند که ساتورنالیا ریشه در جشن های باستانی انقلاب زمستانی دارد و از آیین های کشاورزی و مذهبی اقوام اولیه الهام گرفته است.
یلدا گنجینه ای مشترک در فهرست میراث جهانی یونسکو
شب یلدا این آیین کهن و ارزشمند ایرانی در تاریخ ۹ آذر ۱۴۰۱ به عنوان میراث فرهنگی ناملموس یونسکو به ثبت جهانی رسید. این افتخار به صورت مشترک نصیب ایران و افغانستان شد و نشان از ریشه های عمیق فرهنگی و تاریخی این دو کشور دارد. ثبت جهانی یلدا نه تنها موجب حفظ و نگهداری این آیین باستانی می شود بلکه زمینه را برای معرفی آن به جهانیان و جذب گردشگران فرهنگی فراهم می کند. این رویداد مهم بار دیگر بر اهمیت میراث فرهنگی و لزوم پاسداری از آن تاکید می کند. یونسکو با ثبت یلدا در فهرست میراث جهانی این آیین را به عنوان یک گنجینه ارزشمند برای تمام بشریت به رسمیت شناخت و از کشورهای عضو خواست تا در حفظ و ترویج آن تلاش کنند. این اقدام گامی مهم در راستای معرفی فرهنگ و تمدن ایران به جهانیان و تقویت روابط فرهنگی بین کشورها است.
شب یلدا یا شب چله چه شبی است؟
شب یلدا بلندترین شب سال در نیم کره شمالی است که مصادف با انقلاب زمستانی است و از غروب آخرین روز پاییز (۳۰ آذر) تا طلوع اولین روز زمستان (۱ دی) ادامه دارد.
نام شب یلدا از کجا آمده است؟
واژه «یلدا» سریانی و به معنای «تولد» است. ایرانیان باستان معتقد بودند در این شب خورشید دوباره متولد می شود و روشنایی بر تاریکی غلبه می کند.
چه کسانی بلندترین شب سال را جشن می گیرند و چرا؟
شب یلدا در ایران افغانستان تاجیکستان و برخی دیگر از کشورهای آسیای میانه جشن گرفته می شود. هدف از این جشن گرامیداشت نور امید به آینده و همبستگی اجتماعی است.
انقلاب زمستانی چه زمانی اتفاق می افتد؟
انقلاب زمستانی در حدود ۲۱ یا ۲۲ دسامبر (۳۰ آذر یا ۱ دی) اتفاق می افتد و نشان دهنده کوتاه ترین روز و بلندترین شب سال در نیم کره شمالی است.
کوتاه ترین روز سال چقدر کوتاه است؟
مدت زمان کوتاه ترین روز سال بسته به موقعیت جغرافیایی حدود ۹ تا ۱۰ ساعت است.