علت استحکام فوق العاده قلعه
قلعه سیب سراوان بنایی خشتی و باشکوه نه تنها به عنوان بلندترین سازه خشتی ایران شناخته می شود بلکه گواهی است بر نبوغ معماری و مهندسی پیشینیان. این قلعه که در استان سیستان و بلوچستان واقع شده قرن ها در برابر عوامل طبیعی و تهاجمات انسانی مقاومت کرده و همچنان استوار و پابرجا ایستاده است. اما راز این استحکام فوق العاده چیست؟ چه عواملی باعث شده اند که این بنای خشتی با وجود قدمت طولانی همچنان سالم و استوار باقی بماند؟ در این مقاله به بررسی دقیق و موشکافانه این موضوع می پردازیم و با کنکاش در معماری مصالح و فنون به کاررفته در ساخت قلعه سیب به رازهای پایداری آن پی می بریم.
قلعه سیب سراوان بلندترین بنای خشتی ایران
معرفی قلعه سیب سراوان
قلعه سیب سراوان که با نام های دیگری همچون قلعه سب و کلاسب نیز شناخته می شود در قلب استان سیستان و بلوچستان و در شهرستان سیب و سوران واقع شده است. این قلعه نه تنها به عنوان بلندترین بنای خشتی ایران بلکه به عنوان یکی از مهم ترین و باشکوه ترین قلعه های تاریخی منطقه شناخته می شود. با قدمتی که به دوران صفویه بازمی گردد قلعه سیب سراوان در طول تاریخ شاهد فراز و نشیب های بسیاری بوده و همواره به عنوان نمادی از استواری و مقاومت در برابر تهاجمات و تغییرات طبیعی قد برافراشته است. معماری منحصربه فرد مصالح بومی و فنون مهندسی به کاررفته در ساخت این قلعه آن را به یک اثر تاریخی ارزشمند و یک جاذبه گردشگری منحصربه فرد تبدیل کرده است.
تاریخچه قلعه سیب سراوان
تاریخچه قلعه سیب سراوان به دوران صفویه بازمی گردد زمانی که این منطقه به عنوان یکی از مراکز مهم حکومتی در جنوب شرقی ایران شناخته می شد. در طول قرن ها قلعه سیب به عنوان مقر حکمرانی حاکمان محلی و به عنوان یک دژ نظامی مهم مورد استفاده قرار می گرفت. در قرن دوازدهم هجری قمری این قلعه تحت حکومت ملک دینار و فرزندانش قرار داشت و بعدها غلام رسول خان نیز بر آن حکمرانی کرد. در دوران حکومت محمدشاه قلعه سیب مورد حمله قرار گرفت و بخش هایی از آن تخریب شد اما بعدها توسط سید غلام رسول بازسازی شد. این قلعه در سال 1375 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و به عنوان یک اثر تاریخی ارزشمند مورد حفاظت و مرمت قرار گرفت.
علت استحکام فوق العاده قلعه
استحکام فوق العاده قلعه سیب سراوان ناشی از عوامل متعددی است که در کنار هم این بنای خشتی را در برابر عوامل طبیعی و انسانی مقاوم ساخته اند. مهم ترین این عوامل عبارتند از:
- مصالح بومی مرغوب: استفاده از خشت گل و کاهگل که از مصالح بومی منطقه هستند باعث شده تا قلعه با شرایط آب و هوایی منطقه سازگار باشد و در برابر تغییرات دما و رطوبت مقاوم باشد.
- ملات چسبنده توتری: استفاده از ملات خاصی که از ترکیب گیاه توتری و گل ساخته شده باعث ایجاد چسبندگی و استحکام فوق العاده ای در ساختار قلعه شده است. این ملات حتی در برابر باران های سیل آسا نیز مقاوم است.
- معماری هوشمندانه: طراحی معماری قلعه به گونه ای است که با افزایش ارتفاع از حجم بنا کاسته می شود. این امر باعث کاهش فشار بر دیوارهای پایینی و افزایش ایستایی ساختمان می شود.
- دیوارهای قطور و سقف های چوبی: دیوارهای قطور قلعه که ضخامت آن ها به یک متر می رسد و سقف های چوبی ساخته شده از درخت نخل به استحکام و پایداری بنا کمک شایانی کرده اند.
- تاسیسات پیشرفته: وجود درزهای انبساط در ساختمان اصلی لوله های سفالی هدایت کننده آب و دسترسی به آب چاه در طبقه فوقانی نشان دهنده استفاده از تکنولوژی و مهندسی پیشرفته در ساخت قلعه است.
آشنایی با معماری قلعه سیب سراوان
معماری قلعه سیب سراوان ترکیبی از هنر و مهندسی است که با هدف ایجاد یک بنای مستحکم و کارآمد طراحی شده است. این قلعه دارای دو طبقه است و ارتفاع آن به 27 متر می رسد. قاعده بنا مستطیلی به ابعاد 36 در 25 متر است و با افزایش ارتفاع از حجم آن کاسته می شود. ورود به قلعه از طریق پلکان جنوب شرقی امکان پذیر است. بنای اصلی قلعه در وسط حیاط قرار دارد و حصاری با ارتفاع سه متر آن را احاطه کرده است. در اطراف حصار چهار برج و محل هایی برای نگهبانی و تیراندازی تعبیه شده است. شاه نشین قلعه در بالاترین قسمت بنا واقع شده و از آنجا می توان به تمام نقاط اطراف اشراف داشت.
ویژگی های بنای خشتی قلعه سیب
بنای خشتی قلعه سیب سراوان دارای ویژگی های منحصربه فردی است که آن را از سایر بناهای خشتی متمایز می کند. از جمله این ویژگی ها می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- استفاده از مصالح بومی: در ساخت قلعه از مصالح بومی مانند خشت کاهگل و چوب درخت خرما استفاده شده است. این امر باعث شده تا قلعه با شرایط آب و هوایی منطقه سازگار باشد و در برابر تغییرات دما و رطوبت مقاوم باشد.
- وجود درزهای انبساط: در ساختمان اصلی قلعه درزهای انبساطی تعبیه شده است که از ترک خوردن دیوارها در اثر تغییرات دما جلوگیری می کند.
- لوله های سفالی هدایت کننده آب: در قلعه لوله های سفالی برای هدایت آب و فاضلاب تعبیه شده است که نشان دهنده استفاده از سیستم های بهداشتی پیشرفته در آن دوران است.
- درهای منبت کاری شده: درهای قلعه با طرح های زیبا و ظریف منبت کاری شده اند که نشان دهنده هنر و مهارت صنعتگران آن دوران است.
تکنولوژی پیشرفته به کار رفته در قلعه
در ساخت قلعه سیب سراوان از تکنولوژی و مهندسی پیشرفته ای استفاده شده است که به شگفتی این بنا افزوده است. از جمله این تاسیسات جالب توجه می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- دسترسی به آب چاه در طبقه بالایی: در طبقه بالایی قلعه امکان دسترسی به آب چاه وجود دارد که نشان دهنده استفاده از سیستم های پیشرفته برای تامین آب مورد نیاز ساکنان قلعه است.
- تنبوشه ها و لوله های سفالی برای هدایت آب و فاضلاب: در قلعه تنبوشه ها و لوله های سفالی برای هدایت آب و فاضلاب تعبیه شده است که نشان دهنده استفاده از سیستم های بهداشتی پیشرفته در آن دوران است.
- درز انبساط در ساختمان اصلی قلعه: وجود درزهای انبساط در ساختمان اصلی قلعه نشان دهنده توجه معماران به پایداری و دوام بنا در برابر تغییرات دما و رطوبت است.
بخشهای مختلف قلعه سیب سراوان
قلعه سیب سراوان از بخش های مختلفی تشکیل شده است که هر کدام کاربری خاص خود را داشته اند. این بخش ها عبارتند از:
- حیاط مرکزی: حیاط مرکزی قلعه فضایی باز و وسیع است که در اطراف آن اتاق ها و فضاهای مختلف قلعه قرار گرفته اند.
- طبقه دوم: طبقه دوم قلعه فضایی حیاط مانند است که برای آفتاب گرفتن در زمستان و استراحت در فصل تابستان استفاده می شده است.
- طاقچه های جادویی: در دیوارهای قلعه طاقچه هایی تعبیه شده است که کاربری های متفاوتی داشته اند. برخی از این طاقچه ها به عنوان گاوصندوق استفاده می شده اند و برخی دیگر برای جاسوسی در جلسات مورد استفاده قرار می گرفته اند.
- قسمت های خدماتی: در قسمت شمالی قلعه اتاقی طویل به عنوان آشپزخانه مورد استفاده قرار می گرفته است. همچنین در سمت راست و انتهای آشپزخانه راه رویی وجود داشته که به یک دست شویی سنتی مخصوص خانم ها منتهی می شده است.
- تیرکش های شگفت انگیز: در تمام قسمت های قلعه از جمله دیوارهای حیاط طبقات اول و دوم و حتی مکان های خاصی که برای دیده بانی تعبیه شده اند تیرکش هایی وجود دارد که برای دفاع از قلعه در برابر حملات دشمنان مورد استفاده قرار می گرفته اند.
حیاط مرکزی و پله های اسرارآمیز قلعه
حیاط مرکزی قلعه سیب سراوان قلب تپنده این بنای تاریخی است. این حیاط فضایی باز و وسیع است که در اطراف آن حدوداً 10 اتاق کوچک و بزرگ قرار گرفته اند. برای دسترسی به طبقات بالایی و شاه نشین یا تراس تابستان نشین ساختمان باید از پلکان های مخفی و تنگ بنا با عرضی کم و شیبی زیاد استفاده کرد. طراحی این پله ها به گونه ای است که هیچ شخصی نتواند با سرعت و دویدن خود را به بالای قلعه برساند. این ویژگی در زمان جنگ زمان کافی برای رویارویی با دشمن را برای ساکنان طبقات بالایی فراهم می کرده است.
طبقه دوم قلعه
در طبقه دوم قلعه سیب سراوان فضایی حیاط مانند وجود دارد که دیوارهایی تزیین شده دارد. این فضا برای آفتاب گرفتن در زمستان و استراحت در فصل تابستان استفاده می شده است. در این حیاط که به محیط پیرامون قلعه مشرف است برجک هایی برای دیده بانی و نگهبانی نیز وجود دارد. در طبقه دوم ساختمان چندین اتاق با کاربری های متفاوت به چشم می خورد که به دستور حاکمان مختلف ساخته شده اند. یکی از این اتاق ها به دستور میرمحمود خان ساخته شد که بعدها از آن برای جلسات خصوصی استفاده می کردند. اتاق میرمحمود خان و محمد عمر خان نیز از دیگر فضاهای این طبقه به شمار می روند که در آن راهی مخفی برای دسترسی به طبقه دوم تعبیه شده است.
طاقچه های جادویی قلعه
یکی از جالب ترین بخش های قلعه سیب سراوان وجود طاقچه هایی در دیوارهاست که کاربری های متفاوتی داشته اند. بلوچی ها به این طاقچه های مخفی دریگمی می گویند و از آن ها به عنوان گاوصندوق استفاده می کنند. در بخش جنوب شرقی اتاق اول چندین طاقچه دیده می شود که درونش پله کار گذاشته شده و حدود یک متر بالا می رود تا به شکاف دیگری برسد. به نظر می رسد به هنگام جلسات یک نفر به عنوان جاسوس به صورت مخفیانه داخل این طاقچه قرار می گرفته تا از سوءقصد به جان شاه در جلسات و دیگر موارد مشابه جلوگیری کند و نظارت بهتری بر اوضاع داشته باشد.
قسمت های خدماتی قلعه
از دیگر بخش های قلعه سیب سراوان می توان به اتاقی طویل در قسمت شمالی اشاره کرد که به عنوان آشپزخانه از آن استفاده می شده. همچنین در سمت راست و انتهای آشپزخانه راه رویی وجود داشته که به یک دست شویی سنتی مخصوص خانم ها منتهی می شده. در بخش مقابل آن یعنی جنوب غربی راهی باریک و طویل دیده می شود که به یک دست شویی مردانه می رسد. در واقع می توان گفت زایده ای که از نمای جنوب شرقی قلعه دیده می شود دیوار بلند دست شویی است. سمت چپ کنار آشپزخانه اتاق کوچکی وجود دارد که انبار مواد غذایی و خرما بوده و کنار آن نیز یک تنور دیده می شود.
تیرکش های شگفت انگیز قلعه
از دیگر ویژگی های منحصربه فرد قلعه سیب سراوان تیرکش های آن هستند که در تمام قسمت های قلعه از جمله دیوارهای حیاط طبقات اول و دوم بنا و حتی مکان های خاصی که برای دیده بانی تعبیه شده اند به چشم می خورند. این تیرکش ها در دیوارهای ضخیم راه باریکی را به شکلی کمانی طی می کنند تا جهت قرار دادن لوله تفنگ و دید مناسب برای شلیک مناسب باشند و امنیت تیرانداز هم به خوبی تأمین شود. تعداد این تیرکش ها بسیار زیاد است و جهت آن ها به سوی مکان های حساس است. مثلاً از بالای طبقه دوم به حیاط طبقه اول و حتی از بالای سقف طبقه دوم تیرکش هایی مستقیماً به سمت حیاط و در ورودی اصلی قلعه دیده می شوند. علاوه بر این سوراخ هایی که در نمای بیرونی قلعه سیب سراوان در بالای برجک دو طرف آن و همچنین کنار پنجره های برجک وجود دارند مجموعاً هفت عدد هستند و به صورتی ماهرانه در جای جای قلعه تعبیه شده اند.
راه های دسترسی به قلعه سیب
برای دسترسی به قلعه سیب سراوان باید به جنوب شرقی شهر سیب و سوران و سپس شهر سیب بروید. فاصله قلعه سیب سراوان تا سوران 10 کیلومتر تا سراوان 45 کیلومتر و تا زاهدان 450 کیلومتر است. ازآنجایی که سیستان و بلوچستان از آب وهوایی گرم برخوردار است چنانچه قصد بازدید از این قلعه تاریخی را دارید بهتر است در فصول خنک تر سال به این ناحیه سفر کنید.
جاذبه های گردشگری اطراف
در اطراف قلعه سیب سراوان جاذبه های گردشگری دیگری نیز وجود دارند که می توانید در سفر خود از آن ها بازدید کنید. از جمله این جاذبه ها می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- مسجد جامع قدیمی شهر سب
- مسجد ملا دینار
- مسجد ملا شکرالله
- گنبد حاج صاحب ثوب
- قبرستان قدیمی سیب
- میل مارو
- پیر کهور و کله برزاد
- تپه شنی
- چشمه آب درمانی منطقه پیرگیابان
- سد ماشکید علیا
- نخلستان های آپاتان
- آبشارهای دامنه کوه بیرک
- قلعه های کنت هیدوچ کرشان و پسکوه
قلعه سیب سراوان کجاست؟
قلعه سیب سراوان در استان سیستان و بلوچستان ۴۵ کیلومتری جنوب غربی سراوان شهرستان سیب و سوران و در شهر سیب واقع شده است.
قدمت قلعه سیب سراوان به چه دوره ای بازمی گردد؟
قلعه سیب سراوان از بناهای متعلق به دوران اسلامی است که قدمت آن به عصر صفویان برمی گردد.
چرا قلعه سیب به این نام خوانده می شود؟
نام قلعه سیب یا سب از شهر سیب گرفته شده و به معنای جایگاهی است که در آن آب جریان داشته است.
شهر سیب چه جاذبه های گردشگری دیگری دارد؟
در شهر تاریخی سب بناهای دیدنی دیگری هم وجود دارند که از آن جمله می توان به مسجد جامع قدیمی شهر مسجد ملا دینار و گنبد حاج صاحب ثوب اشاره کرد.
ویژگی های بنای خشتی قلعه سیب چیست؟
استفاده از مصالح بومی وجود درزهای انبساط لوله های سفالی هدایت کننده آب و درهای منبت کاری شده از ویژگی های بنای خشتی قلعه سیب است.