جرم سرقت ادبی
سرقت ادبی دستبرد فکری به آثار خلاقانه دیگران است که با گسترش فضای مجازی شیوع بیشتری یافته. این عمل مجرمانه که نقض حقوق مؤلف محسوب می‌شود پیامدهای قانونی و حرفه‌ای جدی برای مرتکب به همراه دارد و در قوانین ایران مجازات‌هایی برای آن تعیین شده است.
سرقت ادبی (Plagiarism) به معنای استفاده غیرمجاز از آثار فکری ادبی هنری یا علمی فرد دیگری و نسبت دادن آن به خود است. این عمل می‌تواند شامل کپی کردن مستقیم متن ایده‌ها ساختارها تصاویر داده‌ها یا هرگونه خلاقیت فکری باشد بدون ذکر منبع اصلی یا کسب اجازه از پدیدآورنده. در واقع سرقت ادبی نوعی فریبکاری فکری محسوب می‌شود که حقوق مالکیت معنوی صاحب اثر را نقض می‌کند.
از منظر حقوقی سرقت ادبی زمانی جرم تلقی می‌شود که شرایط قانونی آن محقق گردد. قوانین مختلفی در ایران به حمایت از حقوق پدیدآورندگان آثار ادبی هنری و علمی می‌پردازند. مهم‌ترین این قوانین قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان مصوب ۱۳۴۸ است که چارچوب اصلی برخورد با این جرایم را مشخص می‌کند. همچنین در تبصره ماده ۶ قانون مطبوعات مصوب ۱۳۶۴ نیز تعریفی از سرقت ادبی ارائه شده است. این قوانین با هدف حمایت از خلاقیت و نوآوری و جلوگیری از تضییع حقوق صاحبان آثار فکری وضع شده‌اند.
سرقت علمی زیرمجموعه‌ای از سرقت ادبی محسوب می‌شود که به طور خاص در حوزه آثار علمی و پژوهشی رخ می‌دهد. تفاوت اصلی میان سرقت ادبی و سرقت علمی در بستر و نوع اثر مورد سرقت است. سرقت ادبی دامنه وسیع‌تری شامل آثار داستانی شعر نمایشنامه موسیقی آثار هنری تجسمی و … را در بر می‌گیرد در حالی که سرقت علمی عمدتاً در مقالات علمی پایان‌نامه‌ها رساله‌ها کتاب‌های دانشگاهی و گزارش‌های تحقیقاتی اتفاق می‌افتد. با این حال اصول حمایتی و بسیاری از مصادیق و پیامدهای این دو مشابه هستند و قوانین حمایتی اغلب به هر دو حوزه تسری می‌یابند.
سرقت ادبی اشکال گوناگونی دارد که می‌تواند به صورت عمدی یا حتی ناخواسته رخ دهد. شناخت انواع آن برای درک بهتر این پدیده و پیشگیری از وقوع آن ضروری است. دو نوع اصلی سرقت ادبی شامل سرقت مستقیم و سرقت غیرمستقیم هستند که هر کدام مصادیق و شیوه‌های متفاوتی دارند.
سرقت ادبی مستقیم به معنای کپی‌برداری دقیق و کلمه به کلمه از بخش یا تمام اثر دیگری بدون هیچ‌گونه تغییر و بدون ذکر منبع است. در این نوع سرقت فرد سارق اثر دیگری را عینا برداشته و آن را به نام خود یا فرد دیگری منتشر می‌کند. این شکل از سرقت ادبی آشکارترین نوع دستبرد فکری محسوب می‌شود و اثبات آن نسبتاً ساده است.
سرقت ادبی غیرمستقیم زمانی رخ می‌دهد که فرد سارق اثر دیگری را با تغییرات جزئی در کلمات یا ساختار جملات بازنویسی (Paraphrase) کند اما همچنان ایده اصلی ساختار پاراگراف‌ها یا بخش‌های قابل توجهی از متن را بدون ذکر منبع مورد استفاده قرار دهد. این نوع سرقت پیچیده‌تر از سرقت مستقیم است و ممکن است تشخیص آن دشوارتر باشد اما همچنان نقض حقوق پدیدآورنده اصلی محسوب می‌شود.
مصادیق سرقت ادبی بسیار متنوع هستند و تنها به کپی کردن متن محدود نمی‌شوند. برخی از رایج‌ترین مصادیق عبارتند از: کپی کردن مستقیم متن بدون نقل قول و ذکر منبع بازنویسی (paraphrasing) بدون ذکر منبع استفاده از ایده‌ها مفاهیم یا تئوری‌های دیگران بدون ارجاع استفاده از تصاویر جداول نمودارها یا داده‌های آماری بدون اجازه و ذکر منبع استفاده از ساختار کلی یک اثر (مانند طرح یک رمان یا ساختار یک مقاله علمی) بدون اشاره به اثر اصلی ترجمه اثر دیگری و انتشار آن به نام خود استفاده از نام یا عنوان خاص یک اثر شناخته شده برای اثر خود و حتی سرقت خودسرقت (Self-Plagiarism) که فرد از آثار قبلی خود بدون ارجاع مناسب استفاده می‌کند.
قوانین ایران برای مقابله با سرقت ادبی مجازات‌هایی تعیین کرده‌اند. بر اساس ماده ۲۳ قانون حمایت حقوق مؤلفان مصنفان و هنرمندان هر کس تمام یا قسمتی از اثر دیگری را که مورد حمایت این قانون است به نام خود یا به نام پدیدآورنده بدون اجازه او و یا عالماً عامداً به نام شخص دیگری غیر از پدیدآورنده نشر یا پخش یا عرضه کند به حبس تأدیبی از شش ماه تا سه سال محکوم خواهد شد. همچنین تبصره ۲ ماده ۶ قانون مطبوعات نیز مجازات حبس از دو ماه تا دو سال یا شلاق تا هفتاد و چهار ضربه را برای سرقت ادبی در نشریات پیش‌بینی کرده است. این مجازات‌ها با هدف بازدارندگی و حمایت از حقوق مادی و معنوی پدیدآورندگان اعمال می‌شوند.
سرقت ادبی علاوه بر مجازات‌های قانونی پیامدهای منفی گسترده‌ای برای فرد مرتکب و جامعه علمی و هنری دارد. برای فرد سارق این پیامدها شامل از دست دادن اعتبار و شهرت حرفه‌ای اخراج از دانشگاه یا محل کار لغو مدارک تحصیلی جریمه‌های مالی سنگین و سلب اعتماد عمومی است. در سطح وسیع‌تر سرقت ادبی به تضعیف فرهنگ خلاقیت و نوآوری منجر می‌شود حس بی‌عدالتی را در میان پدیدآورندگان ایجاد می‌کند و مانع پیشرفت دانش و هنر می‌شود زیرا افراد از ارائه آثار جدید خود بیمناک می‌شوند.
قانون حمایت حقوق مؤلفان مصنفان و هنرمندان مصوب ۱۳۴۸ جرایم متعددی را در خصوص آثار ادبی هنری و علمی پیش‌بینی کرده است که سرقت ادبی یکی از مهم‌ترین مصادیق آن است. این قانون به تفصیل به تشریح اعمال مجرمانه‌ای می‌پردازد که حقوق پدیدآورندگان را نقض می‌کنند و برای هر یک مجازات‌های مشخصی در نظر گرفته است. شناخت این جرایم برای حمایت از آثار و پیگیری قانونی در صورت وقوع تخلف ضروری است.
یکی از مصادیق جرم در این حوزه انتشار پخش یا عرضه غیرقانونی کتب نشریات و آثار صوتی متعلق به دیگری بدون اجازه صاحب اثر است. این عمل شامل تکثیر غیرمجاز کتاب‌ها مجلات مقالات و یا آثار صوتی مانند آلبوم‌های موسیقی و پادکست‌ها می‌شود که حقوق مادی پدیدآورنده یا ناشر را نقض می‌کند. مجازات این جرم معمولاً شامل حبس و جزای نقدی است.
جرم دیگری که به طور خاص به حوزه ترجمه مربوط می‌شود چاپ پخش و نشر ترجمه متعلق به دیگری به نام خود یا شخص دیگر بدون اجازه مترجم اصلی است. ترجمه نیز به عنوان یک اثر فکری مستقل مورد حمایت قانون قرار دارد و سوءاستفاده از آن جرم محسوب می‌شود. این جرم در ماده ۲۴ قانون حمایت حقوق مؤلفان تصریح شده و مجازات خاص خود را دارد.
قانون حمایت حقوق مؤلفان مصنفان و هنرمندان به طور کلی نشر پخش یا عرضه غیرقانونی هرگونه اثری را که تحت حمایت این قانون قرار دارد جرم دانسته است. این شامل طیف وسیعی از آثار مانند آثار نمایشی سینمایی هنرهای تجسمی موسیقی و غیره می‌شود که بدون کسب مجوز از صاحب اثر مورد بهره‌برداری غیرمجاز قرار گیرند. این ماده به عنوان یک چتر حمایتی برای انواع آثار فکری عمل می‌کند.
استفاده از نام عنوان یا نشان ویژه‌ای که معرف اثر خاصی است و باعث اشتباه یا گمراهی مخاطبان می‌شود نیز جرم تلقی می‌گردد. این عمل به نوعی سرقت هویت اثر محسوب می‌شود و می‌تواند به شهرت و اعتبار پدیدآورنده اصلی لطمه وارد کند. هدف از جرم‌انگاری این عمل جلوگیری از سوءاستفاده از شهرت آثار شناخته شده است.
اقتباس از آثار ادبی هنری و علمی بدون رعایت موازین قانونی و بدون ذکر منبع یا کسب اجازه در مواردی که لازم است جرم اقتباس غیرقانونی محسوب می‌شود. اقتباس به معنای استفاده از بخش‌هایی از اثر یا الهام گرفتن از طرح کلی آن برای خلق اثری جدید است. اگر این اقتباس بدون رعایت حقوق پدیدآورنده اصلی صورت گیرد مصداق نقض قانون خواهد بود.
هرگونه تغییر یا تحریف در آثار ادبی و هنری که به تمامیت اثر لطمه وارد کند یا به شهرت و اعتبار پدیدآورنده آسیب برساند جرم محسوب می‌شود. حق تمامیت اثر یکی از حقوق معنوی پدیدآورنده است که به او اجازه می‌دهد از هرگونه تغییر تحریف یا تصرف در اثرش جلوگیری کند. این جرم شامل تغییر در متن تصاویر موسیقی یا هر عنصر دیگری از اثر می‌شود.
نشر پخش و عرضه آثار سمعی و بصری مانند فیلم‌ها سریال‌ها موسیقی و برنامه‌های تلویزیونی بدون کسب مجوزهای لازم از مراجع ذی‌صلاح و صاحبان حقوق جرم دیگری است که قانون به آن پرداخته است. این جرم به ویژه در عصر دیجیتال و با گسترش پلتفرم‌های آنلاین اهمیت فزاینده‌ای یافته است و نقض گسترده حقوق کپی‌رایت را در بر می‌گیرد.
برای پیگیری قانونی سرقت ادبی و هنری صاحب اثر باید اقدام به طرح شکایت کند زیرا این جرایم عموماً از جرایم قابل گذشت محسوب می‌شوند و بدون شکایت شاکی خصوصی فرآیند قضایی آغاز نخواهد شد. اطلاع از نحوه صحیح شکایت و مراجع ذی‌صلاح برای دستیابی به نتیجه مطلوب اهمیت دارد.
مرجع اصلی رسیدگی‌کننده به جرایم فرهنگی و رسانه‌ای از جمله سرقت ادبی در تهران دادسرای فرهنگ و رسانه است. این دادسرا به صورت تخصصی به این گونه پرونده‌ها رسیدگی می‌کند. در سایر شهرستان‌ها شاکی باید برای طرح شکایت خود به دادسرای عمومی و انقلاب محل وقوع جرم یا محل اقامت متهم مراجعه نماید. پس از مرحله تحقیقات مقدماتی در دادسرا پرونده در صورت احراز وقوع جرم به دادگاه صالح ارسال می‌شود.
اثبات جرم سرقت ادبی و هنری نیازمند ارائه مدارک و شواهد کافی است. مهم‌ترین مدارک اثبات‌کننده شامل ارائه اثر اصلی پدیدآورنده با تاریخ خلق یا انتشار مشخص (مانند نسخه چاپی کتاب با تاریخ نشر فایل الکترونیکی با تاریخ ایجاد گواهی ثبت اثر در صورت وجود) و ارائه اثر مورد ادعای سرقت که توسط متهم منتشر شده است می‌باشد. مقایسه تطبیقی دو اثر توسط کارشناسان رسمی دادگستری یا اهل فن نقش کلیدی در احراز وقوع سرقت دارد.
نحوه شکایت از جرم سرقت ادبی و هنری بدین صورت است که ابتدا شاکی (صاحب اثر یا نماینده قانونی وی) باید شکوائیه‌ای تنظیم کرده و به همراه مدارک و مستندات لازم به مرجع قضایی صالح (دادسرای فرهنگ و رسانه در تهران یا دادسرای عمومی و انقلاب در شهرستان‌ها) ارائه دهد. پس از ثبت شکایت تحقیقات مقدماتی توسط بازپرس یا دادیار آغاز می‌شود. در این مرحله اظهارات شاکی و متهم اخذ می‌شود مدارک مورد بررسی قرار می‌گیرد و در صورت لزوم از کارشناس رسمی دادگستری برای تطبیق آثار و احراز وقوع سرقت کمک گرفته می‌شود. پس از تکمیل تحقیقات پرونده جهت صدور کیفرخواست به دادگاه ارسال یا قرار منع تعقیب صادر می‌شود.
جرم سرقت ادبی و هنری از جمله جرایم قابل گذشت محسوب می‌شود. این بدان معناست که شروع به رسیدگی و ادامه آن منوط به شکایت شاکی خصوصی است. در هر مرحله از رسیدگی شاکی می‌تواند با اعلام گذشت خود موجبات توقف تعقیب یا اجرای حکم را فراهم آورد. این ویژگی به طرفین امکان می‌دهد تا در صورت تمایل خارج از فرآیند قضایی به مصالحه دست یابند.
قوانین اصلی مرتبط با سرقت ادبی و هنری در ایران شامل قانون حمایت حقوق مؤلفان مصنفان و هنرمندان مصوب ۱۳۴۸ قانون ترجمه و تکثیر کتب و نشریات و آثار صوتی مصوب ۱۳۵۲ و بخش‌هایی از قانون مجازات اسلامی و قانون مطبوعات است. قانون حمایت حقوق مؤلفان به طور جامع به تعریف حقوق پدیدآورندگان مدت زمان حمایت از آثار مصادیق نقض حقوق و مجازات‌های مربوطه می‌پردازد. قانون ترجمه و تکثیر نیز به طور خاص حمایت از حقوق مترجمان و ناشران آثار ترجمه شده و صوتی را مورد توجه قرار داده است.
برای جلوگیری از سرقت ادبی هم پدیدآورندگان و هم استفاده‌کنندگان از آثار فکری باید اقداماتی را انجام دهند. پدیدآورندگان می‌توانند با ثبت اثر خود در مراجع مربوطه (در صورت امکان) استفاده از علائم کپی‌رایت انتشار اثر با تاریخ مشخص و حتی استفاده از ابزارهای فنی مانند واترمارک اثبات مالکیت خود را تسهیل کنند. همچنین انتشار اثر تحت مجوزهای مشخص (مانند Creative Commons) می‌تواند حدود استفاده مجاز را روشن کند. استفاده‌کنندگان نیز باید همواره اصول اخلاقی و قانونی را رعایت کرده و در هنگام استفاده از آثار دیگران حتی با تغییرات جزئی منبع اصلی و نام پدیدآورنده را به صورت شفاف و دقیق ذکر نمایند.
نقش وکیل در پرونده‌های سرقت ادبی و هنری بسیار حیاتی است. وکیل متخصص در حوزه مالکیت فکری می‌تواند به شاکی در مراحل مختلف کمک کند؛ از مشاوره اولیه و بررسی مدارک تنظیم دقیق شکوائیه و لایحه‌های مورد نیاز جمع‌آوری و ارائه مستندات لازم برای اثبات سرقت پیگیری پرونده در دادسرا و دادگاه همکاری با کارشناسان رسمی دادگستری تا دفاع از حقوق موکل در جلسات رسیدگی و پیگیری اجرای حکم. حضور وکیل با دانش حقوقی تخصصی شانس موفقیت در پرونده‌های پیچیده سرقت ادبی را به طور قابل توجهی افزایش می‌دهد.
فرض کنید یک نویسنده رمانی را منتشر کرده است. پس از مدتی متوجه می‌شود که نویسنده دیگری بخش‌های قابل توجهی از رمان او شامل شخصیت‌ها طرح داستان و دیالوگ‌های کلیدی را در رمان خود کپی کرده و با تغییرات جزئی منتشر نموده است. نویسنده اصلی با مراجعه به وکیل متخصص شکوائیه‌ای را تنظیم و به دادسرای فرهنگ و رسانه ارائه می‌دهد. او نسخه‌ای از رمان خود با تاریخ انتشار مشخص و نسخه‌ای از رمان متهم را به عنوان مدارک ارائه می‌دهد. دادسرا موضوع را به کارشناس رسمی دادگستری ارجاع می‌دهد. کارشناس با مقایسه دو اثر وقوع سرقت ادبی را تأیید می‌کند. با صدور کیفرخواست پرونده به دادگاه ارسال می‌شود. دادگاه پس از بررسی شواهد و دفاعیات طرفین حکم به محکومیت نویسنده سارق به مجازات قانونی (مانند حبس) و جبران خسارات مادی و معنوی نویسنده اصلی می‌دهد.
سرقت ادبی و هنری چیست؟
سرقت ادبی و هنری یعنی استفاده غیرمجاز از آثار فکری ادبی یا هنری دیگران و نسبت دادن آن به خود بدون ذکر منبع یا کسب اجازه از پدیدآورنده اصلی.
سوء نیت مرتکب در ارتکاب جرم سرقت ادبی چه نقشی دارد؟
در بسیاری از قوانین کیفری سوء نیت (عمد در انجام عمل و قصد نتیجه) یکی از ارکان اصلی تحقق جرم سرقت ادبی است به این معنی که فرد با علم و آگاهی اقدام به سرقت کرده باشد.
چه کسی به عنوان شاکی جرم سرقت ادبی شناخته می‌شود؟
شاکی جرم سرقت ادبی معمولاً پدیدآورنده اصلی اثر یا ورثه قانونی وی یا نماینده قانونی صاحب اثر (مانند ناشر با مجوز) است.
دادسرای فرهنگ و رسانه در رسیدگی به شکایت از جرم سرقت ادبی چه نقشی دارد؟
دادسرای فرهنگ و رسانه در تهران مرجع تخصصی برای تحقیقات مقدماتی و پیگیری جرایم فرهنگی و رسانه‌ای از جمله سرقت ادبی است و شکایات مربوط به این حوزه در ابتدا در این دادسرا مطرح می‌شود.
آیا اقتباس از آثار ادبی هنری و علمی بدون درج نام اثر مورد اقتباس و پدیدآورنده آن جرم است؟
بله اقتباس یا استفاده از آثار دیگران بدون ذکر منبع و نام پدیدآورنده بسته به میزان و نوع استفاده می‌تواند مصداق سرقت ادبی و نقض حقوق مؤلف محسوب شود.