“آفریقا” آوردگاه جدید مسکو-پکن در برابر غرب

«طلعت کاژاخان» کارشناس سیاسی قزاق در یادداشتی که در اختیار خبرنگار خبرگزاری آنلاین یومیر در دوشنبه قرار داد، به بررسی رقابت قدرت‌ها بر سر آفریقا و تلاش‌های روسیه برای نقش‌آفرینی جدید در این قاره پرداخت.

در این یادداشت آمده است: آفریقا طی قرن‌ها یک قاره‌ مظلوم بوده و در سیاست جهانی فاقد جایگاه خاصی بوده و در عین حال که رنج می‌کشد، برای کشورهای دیگر ثروت فراهم می‌کند. در ابتدای این امر، تجارت برده شکل گرفت و سپس نوبت به فتوحات استعماری رسید. امروزه نقش و اهمیت آفریقا به سرعت در حال افزایش است که همه قدرت‌ها از جمله آمریکا، چین، فرانسه و همچنین روسیه که به زودی نشست مشترکی با کشورهای آفریقایی برگزار خواهد کرد، این واقعیت را پذیرفته‌اند.

در تعدادی از زبان‌ها عبارت «اسب سیاه» وجود دارد. این  عبارت را به شخص یا سازمانی نسبت می‌دهند که تقریباً از آن شناخت خاصی وجود ندارد، اما می‌تواند به طور غیرمنتظره جلو بیفتد و ادعای پیروزی کند. امروز آفریقا وضعیت یک «اسب سیاه» را دارد.

تا چندی قبل نیز مفاهیمی مانند فقر، عقب‌ماندگی و درگیری‌های مداوم به آفریقا نسبت داده می‌شد. حالا دیگر این منطقه به سرعت در حال رها کردن خود از این برداشت و ذهنیت کلیشه‌ای است. آفریقا امروز قاره‌ای است که سریعترین آهنگ رشد جمعیت را داراست. در حال حاضر بیش از 1.4 میلیارد نفر در آنجا زندگی می‌کنند و تا اواسط قرن جمعیت آن ممکن است به 2.5 میلیارد نفر برسد. علاوه بر آن آفریقا از نظر تعداد افراد در سن کار در صدر جهان قرار خواهد گرفت.

این واقعیت به خوبی شناخته‌شده که آفریقا از نظر منابع طبیعی بسیار غنی است. یک سوم ذخایر مواد معدنی مورد استفاده جهان در این قاره قرار دارد. این گستره بزرگ دارای ذخایر غنی طلا، الماس، اورانیوم، پلاتین، فسفریت، بوکسیت، کبالت و غیره است. علاوه بر آن طی سال‌های اخیر، سایر بخش‌های اقتصاد نیز به طور فعال در حال توسعه قرار گرفته است. همان‌گونه که در گزارش اخیر شرکت مشاوره «مکینزی» (McKinsey) آمده نزدیک به 350 شرکت آفریقایی بیش از یک میلیارد دلار درآمد سالانه دارند که سود آنها در مجموع بالای یک تریلیون دلار است. در آینده، به دلیل توسعه اقتصادی و افزایش جمعیت، از جمله جمعیت شهری، میزان درآمد آنها بیش از پیش افزایش خواهد یافت.

متناسب با افزایش نقش قاره آفریقا، توجه قدرت‌های خارجی نسبت به آن نیز بیشتر خواهد شد. چنانچه در سال 2000 گردش تجاری چین و کشورهای آفریقایی 10 میلیارد دلار بود، این رقم سال گذشته میلادی به 282 میلیارد دلار رسید که حاکی از رشد 28 برابری است. «پکن» به دنبال دسترسی به منابع این قاره است که به این منظور اقدام به ساخت جاده‌ها و نیروگاه‌ها می‌کند و اعتبارات مالی توسعه‌ای در اختیار دولت‌های این منطقه قرار می‌دهد.

کشورهای غربی تلاش می‌کنند در این رقابت شکست نخورند. در پایان سال گذشته میلادی «واشنگتن» اجلاس سران «آمریکا و آفریقا» را برگزار کرد که ضمن آن وعده سرمایه‌گذاری 55 میلیارد دلاری برای اقتصاد این منطقه را داد. پیش از آن «کاخ سفید» اقدام به انتشار «استراتژی آمریکا در قبال کشورهای جنوب صحرای آفریقا» کرد. در این سند از قول «آنتونی بلینکن» وزیر امور خارجه آمریکا آمده است: آفریقا آینده را تعیین خواهد کرد؛ نه تنها آینده مردم آفریقا، بلکه آینده جهان را.

چندی قبل «امانوئل ماکرون» رئیس ‌جمهور فرانسه از آغاز «سیاست مسئولانه جدید» در قاره آفریقا خبر داد.

به گفته وی، «پاریس» با افزایش سرمایه‌گذاری‌های خود به توسعه کشورهای منطقه کمک خواهد کرد. اما ارزش و اهداف این بیانیه ماکرون کاملا مشخص است. غرب به آفریقا به عنوان منطقه دارای منابع غنی علاقه داشته و سعی می‌کند مانع تقویت مواضع رقبای خود و از جمله چین و روسیه شود.

البته نفوذ روسیه در آفریقا را نیز نباید نادیده گرفت. اگر این نفوذ را از نظر مبادلات تجاری سرمایه‌گذاری ارزیابی کنیم، چندان زیاد نیست. به عنوان مثال تجارت بین روسیه و آفریقا حدود 18 میلیارد دلار است. روسیه به لحاظ میزان مبادلات بازرگانی نه تنها از چین و آمریکا، بلکه تقریباً از 20 کشور دیگر نظیر فرانسه، ژاپن، برزیل، هند و غیره نیز عقب افتاده است.

با این حال «کرملین» در چندین حوزه حساس موفق به حفظ مواضع خود شده است. به عنوان مثال روسیه یک سوم گندم مورد خریداری آفریقا را به خود اختصاص داده است که از نظر امنیت غذایی این قاره بسیار مهم است. ثانیاً مسکو تقریباً نیمی از واردات تسلیحات آفریقا را کنترل می‌کند که سهم آن طی سال‌های اخیر رو به افزایش نهاده است.

شایان ذکر است که بسیاری از کشورهای آفریقایی در برابر نفوذ غرب که ویژگی‌های استعماری نو را با خود دارد، روسیه را جایگزین مناسبی می‌دانند. چنین نگاهی متناسب با احساسات توده‌ای است که «مسکو» را وارث اتحاد شوروی می‌پذیرند. درواقع اتحاد شوروی از سوی بسیاری از آفریقایی‌ها، به‌ویژه جمعیت میانسال و مسن با حمایت و کمک از آنها در امر مبارزه آزادی‌‌خواهی و توسعه اقتصادی تداعی می‌شود.

«کرملین» به طور مناسب از این پتانسیل برای گسترش نفوذ خود استفاده می‌کند. در سال 2019 نخستین اجلاس سران روسیه و آفریقا با حضور هیئت‌هایی از 54 کشور این قاره برگزار شد که ضمن آن 92 قرارداد به ارزش بیش از 1 تریلیون «روبل» به امضا رسید. البته به دلایلی و از جمله بنابر شیوع همه‌گیری کرونا و اعمال تحریم‌های غرب علیه روسیه همه این قراردادها تحقق نیافتند اما اجلاس یادشده برنامه‌ها و جاه‌طلبی‌های جدی مسکو را به نمایش گذاشت.

مقامات روسی اکنون می‌خواهند بار دیگر موفقیت خود را تکرار کنند که این امر به‌خصوص در شرایط جنگ اوکراین از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. در پایان ماه جاری جولای، شهر «سن پترزبورگ» میزبان دومین اجلاس و مجمع اقتصادی «روسیه و آفریقا» خواهد بود. مقامات بیشتر کشورهای این قاره حضور خود را تایید کرده‌اند.

بدون تردید مسکو تلاش خواهد کرد تا با پیشنهاد پروژه‌های جذاب حسن توجه بیشتر رهبری کشورهای آفریقایی را به دست آورد. در این زمینه جای دارد به چند مورد اشاره شود.

نخست، روسیه قصد دارد همکاری با آفریقا را در زمینه انرژی و زیرساخت‌ها تشدید کند. دولت روسیه 30 پروژه در بخش انرژی را معرفی کرده که برای کشورهای این قاره امکان تامین انرژی ارزان و پاک را فراهم می‌کند. این پروژه‌ها قبل از همه به ساخت نیروگاه‌های برق آبی و نیروگاه‌های هسته‌ای ارتباط دارند.

در ماه مارس سال جاری میلادی «ولادیمیر پوتین» رئیس جمهور روسیه ضمن سخنرانی در کنفرانس بین‌المللی پارلمانی «روسیه-آفریقا در جهان چندقطبی» به عنوان نمونه از نیروگاه هسته‌ای در حال ساخت در مصر یادآور شد و گفت که روسیه آماده است به کشورهای آفریقایی در تولید برق کمک کند که این قاره فعلا تنها یک چهارم نیاز خود را می‌تواند تامین کند.

علاوه بر آن مسکو بر امکان سرمایه‌گذاری روی زیرساخت‌ها و از جمله احداث بنادر دریایی، راه آهن، برق‌رسانی و مراقبت‌های بهداشتی تاکید می‌کند. انتظار می‌رود که به منظور اجرای موفقیت‌آمیز پروژه‌های مورد نظر، در حاشیه این اجلاس صندوق ویژه تامین مالی ایجاد گردیده و تفاهم‌نامه‌های اولیه در مورد ساخت تعدادی از تاسیسات نیز به امضا خواهد رسید.

دوم، کشورهای آفریقایی که بسیاری از آنها با کمبود شدید آب مواجه هستند، ممکن است به فناوری‌های نمک‌زدایی (شیرین سازی و تصفیه آب شور) روسی علاقه نشان دهند. برای این کار می‌توان از نیروگاه‌های هسته‌ای و همچنین تکنولوژی‌های تهیه‌شده توسط موسسه مکانیزاسیون کشاورزی روسیه استفاده کرد. این تکنولوژی‌ها امکان استخراج آب از هوا را فراهم می‌کنند که تعدادی از آنها در حال حاضر در منطقه «کریمه» مورد استفاده قرار گرفته‌اند.

سوم، گسترش همکاری‌ها در بخش کشاورزی است. روسیه در حال حاضر تامین‌کننده عمده مواد غذایی و کودهای شیمیایی در بازار آفریقا است. کمک به توسعه زیرساخت‌ها و از جمله کریدورهای حمل و نقلی و لجستیکی، انبارهای مواد غذایی، کارخانه‌های تولید آرد و همچنین آموزش متخصصان، ترویج فناوری‌های بهداشتی گیاهی و دامپزشکی مدرن امکان تبدیل آفریقا به تامین‌کننده عمده این محصولات را فراهم خواهد کرد. بر اساس بررسی‌های انجام‌شده، 60 درصد از زمین‌های زراعی دست‌نخورده جهان در این قاره قرار گرفته است. در صورت افزایش بهره‌وری کشاورزی ممکن است تولید غلات، سبزیجات، میوه و محصولات دامی 2 تا 3 برابر افزایش یابد.

چهارم، روسیه در حال گسترش برنامه‌های آموزشی مشترک با آفریقا است. طی سال‌های 2019-2022 تعداد دانشجویان آفریقایی که در دانشگاه‌های روسیه تحصیل می‌کنند از 17 هزار نفر به 34 هزار نفر افزایش یافت. بیشتر این دانشجویان از مصر، مراکش، نیجریه، الجزایر، زیمبابوه و غیره هستند. مسکو با افزایش تعداد سهمیه‌های تحصیل رایگان و همچنین گسترش برنامه‌های آموزشی متمرکز بر نیازهای کشورهای آفریقایی، تمایل خود برای جذب هرچه بیشتر دانشجویان از این قاره را به نمایش می‌گذارد.

پنجم، مسکو توجه ویژه‌ای به بهبود کارآیی زنجیره تامین و لجستیک دارد. این هدف هم از طریق روش‌های سنتی مانند توسعه مسیرهای تجاری دریایی و زمینی و هم از طریق روش‌های نوآورانه و از جمله با کمک فناوری‌های دیجیتال دنبال می‌شود. در این راستا می‌توان به برنامه برقراری پروازهای مستقیم بین روسیه و کشورهای آفریقایی نیز اشاره کرد که به این موضوع در وزارت امور خارجه روسیه به صراحت تاکید می‌شود. تونس، الجزایر، آفریقای جنوبی و تعدادی از کشورهای دیگر در اولویت قرار داده شده‌اند.

در مجموع موارد یادشده برای روسیه فرصت تقویت نقش و جایگاه در آفریقا و همزمان کاهش فشارهای غرب و متحدانش بر مسکو را فراهم خواهد کرد که این امر همچنین در راستای کمک به آفریقا برای رهایی از زیر بار استعمار غرب قابل بررسی است.

پایان پیام/ح